Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach.
Tendencje zmian w latach 1990-1998
Warszawa 2000
W roku 2000 został opracowany raport z piątej już edycji międzynarodowych badań ilościowych nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej, przeprowadozonych pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia Biura Regionalnego dla Europy (HBSC). W Polsce, koordynatorem trzech ostatnich serii była prof. Barbara Woynarowska - kierownik Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Wyniki badań pozwalają zdiagnozować środowisko ekonomiczno - społeczne rodzin i młodzieży oraz zachowania zdrowotne nastolatków w Polsce w końcu lat 90. Wskazują też tendencje zmian w tym zakresie w Polsce w latach 1990 - 1998, a więc w okresie transformacji ustrojowej, w której dokonywały się gwałtowne przemiany społeczne i ekonomiczne oraz pozwalają porównać dane dotyczące młodzieży w różnych krajach. Oto niektóre wyniki:
- Środowisko ekonomiczno - społeczne młodzieży
W latach 1994-98 nastąpiły korzystne zmiany w postrzeganiu przez młodzież sytuacji materialnej swojej rodziny. Jednocześnie nadal występują niekorzystne dysproporcje pomiędzy oceną zamożności i warunków bytowych rodziny w krajach postkomunistycznych (w tym w Polsce), a krajami kapitalistycznymi. Korzystnym zjawiskiem jest fakt, iż Polska należy do krajów o najwyższym odsetku młodzieży mieszkającej z obojgiem naturalnych rodziców i o najmniejszym odsetku młodzieży mającej trudności w komunikowaniu się z matką. Zauważono także znaczną poprawę w komunikowaniu się z ojcem.
W "oczach" uczniów opinie o szkole są różnorodne. Co trzeci uczeń odczuwa obciążenie nauką szkolną i ocenia stawiane mu wymagania jako zbyt wysokie. Co czwarty uczeń nie lubi szkoły i co więcej, nie czuje się w niej bezpiecznie. Wzrost wymagań edukacyjnych ze strony nauczycieli jest nieproporcjonalny do udzielanego uczniom wsparcia. Co czwarty uczeń nie może liczyć na wsparcie ze strony nauczycieli i sprawiedliwe traktowanie. Także rodzice niedostatecznie współpracują ze szkoła. Ponad 40% rodziców niechętnie przychodzi do szkoły, aby porozmawiać z nauczycielem.
Polskie nastolatki są dosyć dobrze zintegrowane społecznie. Mają dobre relacje rówieśnicze i łatwo nawiązują przyjaźnie. Niepokoić może jednak fakt spędzania z kolegami zbyt dużej ilości czasu po zajęciach lekcyjnych. W tym czasie rodzice nie mają możliwości kontroli nad dziećmi, co zwiększać może ryzyko używania substancji psychoaktywnych i podejmowania stosunków płciowych. Podobne zjawisko obserwować można w innych krajach Europy środkowej i wschodniej, co wynikać może ze znacznego ograniczania (głównie ze względów finansowych) zajęć pozalekcyjnych w szkole i braku innej oferty spędzania wolnego czasu w miejscu zamieszkania. - Samoocena zdrowia i obraz własnego ciała
W latach dziewięćdziesiątych zwiększył się odsetek młodzieży oceniającej swe ogólne zdrowie i sprawność fizyczną jako dobre (tak deklaruje 85% młodzieży). Równocześnie zaistniało wiele niekorzystnych zmian w samopoczuciu psychicznym młodzieży, zwłaszcza dziewcząt. Zwiększył się odsetek niezadowolonych ze swojego życia, rzadko wierzących w swoje siły, często odczuwających samotność, przykre stany emocjonalne i dolegliwości bólowe. W Polsce odsetek nastolatków "nie całkiem zdrowych" był dwukrotnie większy niż odsetek dla 29 krajów. Do największych należały także w Polsce odsetki młodzieży często odczuwającej zdenerwowanie i przyjmującej z tego powodu leki. Korzystną zmianą w samopoczuciu psychicznym jest zmniejszenie się odsetka młodych ludzi mających często poczucie bezradności. Może to sprzyjać rozwojowi aktywności i zaradności życiowej. Prawie wszyscy młodzi ludzie są zainteresowani swoim wyglądem, a ponad połowa chciałaby coś zmienić w swoim ciele. Co piąty nastolatek uważa, że jest za szczupły (dotyczy to głównie chłopców), a co trzeci, że za gruby (przewaga dziewcząt). Co piąta piętnastolatka stosuje dietę odchudzającą, która często jest nieumiejętnie dobrana i stanowić może poważne zagrożenie dla zdrowia. - Urazy
Częstość urazów wymagających opieki medycznej w Polsce była najmniejsza wśród 12 krajów podających dane na ten temat. Specyfiką Polski było to, iż na pierwszym miejscu znajdowały się urazy w szkole, podczas gdy w innych krajach dominowały urazy w domu lub obiektach sportowych. - Zachowania prozdrowotne
Badania HBSC wykazały wiele niedostatków w zakresie zachowań zdrowotnych wśród polskiej młodzieży. Niska aktywność fizyczna w czasie wolnym cechuje prawie co trzeciego chłopca i co drugą dziewczynę. Istnieje wyraźna dysproporcja między czasem przeznaczonym na aktywność ruchową a spędzanym przed telewizorem. Przyczyna tego stanu rzeczy upatrywana jest w braku oferty zajęć pozalekcyjnych i wysokich kosztów korzystania z obiektów rekreacyjno - sportowych. Niepokojący jest również sposób odżywiania nastolatków. W diecie 60-70% nie ma codziennie warzyw i ciemnego pieczywa, u 41% mleka, a równocześnie 41% młodzieży spożywa codziennie słodycze i słodkie napoje gazowane. Co szósty nastolatek przychodzi do szkoły bez śniadania, a co piąty nie spożywa drugiego śniadania w szkole. - Przeanalizowano także zachowania ryzykowne. Tylko 6% młodych ludzi używa zawsze lub często kasków w czasie jazdy na rowerze, a co czwarty nastolatek zapina pasy bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem. Niepokojące tendencje zaobserwowano także w zakresie zachowań seksualnych. w wieku 17 lat inicjację seksualną ma już za sobą co drugi chłopak i co trzecia dziewczyna.
- Jeżeli chodzi o próby palenia polska młodzież lokuje się w pobliżu "środka" (43%). Z krajów byłego bloku wschodniego wyprzedzają ją Węgry (46%), Litwa (51%) i Czechy (53%). Różnice między chłopcami i dziewczętami pod tym względem zacierają się z wiekiem, wśród 15-latków próbowało palić 70% chłopców i 60% dziewcząt. Są kraje, w których dziewczęta częściej niż chłopcy próbują palić. Należą do nich: Kanada, Anglia i Szkocja.
W latach 90. stwierdzono w Polsce wzrost częstości palenia, szczególnie wśród dziewcząt. W roku 1990 było to 7% dziewcząt w wieku 11-15 lat, w 1998 - 13%. - W 1998 roku 76% polskiej młodzieży w wieku 11-15 lat próbowało już napojów alkoholowych. W niektórych krajach nie stwierdzono znaczących różnic między takimi próbami wśród chłopców i dziewcząt (Austria, Anglia, Litwa, USA). Podobne tendencje daje się zauważyć w Polsce, płeć nie różnicuje już częstości podejmowania prób picia alkoholu, zwłaszcza wśród 15-letniej młodzieży. Młodzi ludzie w wieku 11-15 lat najczęściej sięgają po piwo. W 1998 roku co najmniej raz w miesiącu piło piwo 15% uczniów, a wino i wódkę - 4%. Odsetek pijących piwo co najmniej raz w miesiącu był większy wśród chłopców (21%) niż wśród dziewcząt (9%) i gwałtownie zwiększał się z wiekiem (4% u 11-latków, 29% u 15-latków).
Czynnikami zwiększającymi ryzyko picia alkoholu przez młodzież jest m.in.: palenie papierosów, negatywny stosunek do szkoły wiążący się z trudnościami w nauce, złe kontakty z rodzicami, ogólne niezadowolenie z życia i ze swojego wyglądu. - W latach 90. w Polsce nastąpiły gwałtowne zmiany w zakresie używania innych, poza tytoniem i napojami alkoholowymi, substancji psychoaktywnych. Problem ten dotyczy niemal każdej szkoły. Młodzi ludzie eksperymentują z narkotykami na prywatkach i różnych imprezach. W Polsce w ramach badania HBSC pytanie o używanie narkotyków pojawiło się po raz pierwszy w edycji w 1998 roku i objęło 11 rodzajów substancji psychoaktywnych.
Do najczęściej używanych substancji należała marihuana lub haszysz oraz środki wziewne. Po jedną z 11 wymienionych w kwestionariuszu substancji psychoaktywnych sięgnęło co najmniej raz w życiu 15% 13-latków i 27% 15-latków. Badania wskazują również na współistnienie palenia papierosów, picia alkoholu i zażywania innych substancji psychoaktywnych. Skłonność do takiego łączenia deklarowało 5% młodzieży (7% chłopców i 3% dziewcząt).