Badania analizy raporty art
ZMIANY W KONSUMPCJI ALKOHOLU PO OBNIŻENIU AKCYZY NA NAPOJE SPIRYTUSOWE
ZMIANY W KONSUMPCJI ALKOHOLU
PO OBNIŻENIU AKCYZY
NA NAPOJE SPIRYTUSOWE
RAPORT Z OGÓLNOPOLSKICH BADAŃ ANKIETOWYCH
„SUBSTANCJE PSYCHOAKTYWNE”
ZREALIZOWANYCH W 2003 R.
oprac. Janusz Sierosławski
Napoje alkoholowe należą do najpowszechniej spożywanych dóbr konsumpcyjnych. Jednocześnie jest to towar szczególnego rodzaju. Jego specyfika polega na tym, że z piciem wiązać się może wiele negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych. Wynika to z psychoaktywnej funkcji tej substancji. W każdej niemal kulturze istnieje jakaś substancja o tych właściwościach, której używanie jest powszechnie akceptowane, chociaż obwarowane licznymi ograniczeniami regulowanymi przez zespół norm. Owe normy odnoszą się do częstości jej używania, ilości przyjmowanej jednorazowo, okoliczności w jakich można po nią sięgać. Dla naszego kręgu kulturowego taką substancją jest właśnie alkohol. Jeśli używany jest w zgodzie z normami, powstanie negatywnych konsekwencji jest mniej prawdopodobne, jeśli owe normy są przekraczane prawdopodobieństwo negatywnych konsekwencji rośnie. Gotowość do przestrzegania tych norm warunkowana jest w znacznym stopniu społecznym klimatem wokół picia, ale też polityką państwa sprzyjającą konsumpcji alkoholu, bądź nastawioną na jej ograniczanie. Jednym z instrumentów prowadzenia tej polityki jest kształtowanie cen napojów alkoholowych. Ich wysokość, a także dynamika wpływa istotnie zarówno na wielkość konsumpcji alkoholu jak i jej strukturę.
Badania ankietowe, które stanowią podstawę tego raportu, zrealizowane zostały z inicjatywy Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Ich celem było określenie zmian w wielkości i strukturze spożycia napojów alkoholowych po spadku cen napojów spirytusowych w wyniku obniżenia akcyzy.
Badanie zostało zrealizowane w lecie (czerwiec - lipiec) 2003 r. na próbie losowej mieszkańców w wieku 18 lat i więcej. Zastosowano metodę wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzanych przez ankieterów. Badanie terenowe przeprowadziła Sopocka Pracownia Badań Społecznych. W instrukcja dla ankieterów zwrócono szczególną uwagę na kwestie anonimowości badań oraz na konieczność nie ujawniania przed respondentom własnego stosunku do alkoholu - niezależnie czy jest on pozytywny, czy negatywny - ze względu na możliwość skrzywienia wyników. W referowanym badaniu zastosowano dokładnie takie same metody pomiaru spożycia jak w badaniu z 2002 r. Zadbano także o ujednolicenie czasu i warunków badania, tak aby wyniki były maksymalnie porównywalne.
Wyniki badań ankietowych służą przede wszystkim do analiz rozkładu spożycia, wzorów picia i dystrybucji konsumpcji. Dotychczasowe oszacowania wielkości spożycia na podstawie badań ankietowych poza jednym przypadkiem zawsze znacznie odbiegały od spożycia rejestrowanego w statystykach sprzedaży, podobnie jak ma to miejsce w innych krajach. Wyniki badań ankietowych osiągają zwykle 20% - 60% wielkości rejestrowanej w statystykach sprzedaży. Tak znaczne zaniżenie wielkości spożycia wynika z właściwości metody ankietowej. Wyróżnić można dwa zasadnicze źródła zniekształceń danych: jedno to błędy w relacjach badanych dotyczących ich picia wynikające z nie pamiętania faktów i okoliczności picia, a drugie to niedoreprezentowanie w próbach osób nadmiernie pijących z powodu trudności w nawiązaniu z nimi kontaktu lub świadomego zatajania rozmiarów swojego picia. To drugie źródło wydaje się szczególnie istotne w świetle zjawiska koncentracji spożycia. Wprawdzie wyniki badań ankietowych nie pozwalają na bezpośrednie oszacowanie wielkości średniego spożycia, to jednak pozwalają na śledzenie zmian w konsumpcji jeśli zadba się o porównywalność wyników.
Rozkład cech społeczno-demograficznych w próbie z 2003 r. oraz w ważonej próbie ogólnopolskiej osób w wieku 18 lat i więcej z 2002 r. zawiera tabela 1. Wprawdzie w 2002 r. badania zrealizowano na próbie 16 lat więcej, to jednak ze względu na porównywalność wyników z wynikami z 2003 r. analizy zostały przeprowadzona na próbie ograniczonej do osób w wieku 18 lat i więcej.
Zestaw zmiennych służących do opisu próby a następnie wykorzystywany do analiz w roli czynników wyjaśniających zachowania alkoholowe i postawy wobec alkoholu nie odbiega od standardu wyznaczanego przez badania społeczne.
Komentarza wymaga kilka z zastosowanych tu zmiennych. Zacznijmy od konstrukcji zmiennej – status społeczno-zawodowy. Podstawowym kryterium był tu zawód wykonywany badanego. W przypadku emerytów, rencistów i bezrobotnych decydujący był zawód wykonywany ostatnio w okresie aktywności zawodowej, w przypadku innych osób niepracujących jak np. uczniowie, studenci, kobiety zajmujące się domem brano pod uwagę zawód osoby, na której utrzymaniu był badany ze szczególnym wskazaniem na głowę rodziny. Tak skonstruowana zmienna pozwala na sklasyfikowanie wszystkich respondentów bez względu na to czy pracują, chociaż nie według dokładnie tego samego kryterium. Należy ją, zatem traktować jako przybliżony wskaźnik statusu społecznego.
Status materialny badanych mierzony był przy pomocy dwóch zmiennych. Pierwsza z nich bazuje na pytaniu o dochody w rodzinie, które następnie zostały przeliczone na dochody na osobę w rodzinie. Podobnie jak w wielu innych badaniach zmienna ta jest obarczone dużą liczbą braków danych (ok. 40%). Poziom dochodów należy do kwestii drażliwych, często ludzie, z różnych względów zresztą, niechętnie udzielają informacji na ten temat. Dlatego zastosowano także drugi wskaźnik – pytanie o ocenę, na ile osiągane dochody są wystarczające patrzące na nie z perspektywy potrzeb rodziny. Tak skonstruowany wskaźnik nie mierzy wprawdzie wprost poziomu dochodów, jednak traktowany jest jako znacznie mniej zagrażający (tylko ok. 4% braków danych) i pozwala z pewnym przybliżeniem zaklasyfikować badanych do trzech grup ze względu na kryterium dochodów.
Tabela 1. Rozkład cech społeczno-demograficznych w badanej próbie – osoby w wieku 18 lat i więcej (odsetki badanych)
|
2002 |
2003 |
Płeć |
|
|
|
47,8 |
47,7 |
|
52,2 |
52,3 |
Wiek |
|
|
|
24,2 |
23,7 |
|
18,5 |
19,1 |
|
18,7 |
19,1 |
|
21,8 |
22,2 |
|
16,8 |
16,0 |
Stan cywilny |
|
|
|
26,2 |
24,7 |
|
55,4 |
60,6 |
|
12,5 |
10,9 |
|
6,0 |
3,8 |
Wielkość miejscowości |
|
|
|
37,2 |
36,8 |
|
24,0 |
23,9 |
|
16,5 |
16,4 |
|
22,5 |
22,9 |
Wykształcenie |
|
|
|
25,2 |
25,6 |
|
27,5 |
26,9 |
|
38,3 |
37,5 |
|
9,1 |
10,0 |
Posiadanie dzieci |
|
|
|
34,3 |
31,9 |
|
65,7 |
68,1 |
Status zawodowy |
|
|
|
43,3 |
42,9 |
|
31,8 |
30,4 |
|
8,7 |
8,5 |
|
3,7 |
5,4 |
|
12,6 |
12,8 |
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
|
|
|
53,0 |
47,3 |
|
11,6 |
11,5 |
|
35,5 |
41,2 |
Status społeczno-zawodowy |
|
|
|
13,5 |
13,9 |
|
11,1 |
9,4 |
|
35,4 |
37,8 |
|
20,8 |
15,5 |
|
9,3 |
10,1 |
|
5,7 |
5,4 |
|
4,1 |
7,9 |
Miejsce wychowania |
|
|
|
53,3 |
53,4 |
|
46,7 |
46,6 |
Dochody na osobę w rodzinie |
|
|
|
23,5 |
24,7 |
|
37,2 |
37,3 |
|
22,0 |
19,3 |
|
17,3 |
18,8 |
Ocena sytuacji materialnej |
|
|
|
30,2 |
27,7 |
|
54,5 |
57,1 |
|
15,3 |
15,2 |
W tabeli 2. przedstawiono wyniki oszacowania średniego spożycia trzech głównych typów napojów alkoholowych w przeliczeniu na 100% alkohol oraz wszystkich napojów alkoholowych ogółem. Do napojów spirytusowych w tym oszacowaniu zostały włączone wódki, koniaki, brandy itp., a także koktajle sporządzane na bazie napojów spirytusowych. Podobnie włączony został bimber. Do win, poza winem gronowym zaliczone zostały wina owocowe, szampan oraz wino domowe. Do piw wszystkie gatunki tego napoju, włącznie z piwem ciemnym, ale z pominięciem bezalkoholowego. W tabeli zawarto dane z badania zrealizowanego w 2002 r. oraz w 2003 r.
Tabela 2. Średnie roczne spożycie w litrach 100% alkoholu i struktura konsumpcji napojów alkoholowych (w odsetkach).
|
2002 |
2003 |
Napoje spirytusowe |
|
|
|
1,36 |
1,70 |
|
1,66 |
2,02 |
|
39,4% |
43,5% |
Wino |
|
|
|
0,30 |
0,34 |
|
0,37 |
0,41 |
|
8,7% |
8,7% |
Piwo |
|
|
|
1,79 |
1,87 |
|
2,15 |
2,20 |
|
51,8% |
47,8% |
Napoje alkoholowe ogółem |
|
|
|
3,34 |
3,85 |
|
4,14 |
4,65 |
Jak można wyczytać z danych zawartych w tabeli w strukturze spożycia przeważa piwo. Na drugim miejscu są napoje spirytusowe, stawkę zamyka wino. Różnica między udziałem napojów spirytusowych a udziałem piwa jest niewielka, znacznie mniejszy jest natomiast udział wina. Średnie spożycie wszystkich napojów alkoholowych ogółem, oszacowanie w badaniu, jest bardzo niskie, znacznie poniżej spożycia rejestrowanego w statystykach sprzedaży. Taki wynik nie jest zaskoczeniem. Metoda ankietowa, jak pamiętamy, zawsze daje znacznie zaniżone oszacowania.
Porównanie wyników uzyskanych w 2003 r. z wynikami z 2002 r. wskazuje na wzrost średniego spożycia napojów alkoholowych o 15%. Różnica w średnich spożycia oszacowanych w badaniach z 2002 i 2003, chociaż znaczna nie odznacza się istotnością statystyczną1. Najwyższy wzrost odnotowano w konsumpcji napojów spirytusowych – o 25%. W tym przypadku mamy do czynienie z różnicą istotną statystycznie2. Spożycie wina zwiększyło się o 13% i piwa o 4%3. Trzeba wskazać, że praktycznie tylko wzrost spożycia napojów spirytusowych ma istotne znacznie, bowiem konsumpcja wina jest tak niska, że prawie nie liczy się w strukturze spożycia, zaś wzrost spożycia piwa był tak niewielki, że graniczył ze stabilizacją.
W efekcie zmian w konsumpcji poszczególnych napojów alkoholowych zmieniła się struktura spożycia alkoholu. Jeszcze w 2002 r. blisko 52% alkoholu wypijano pod postacią piwa, a ok. 40% pod postacią napojów spirytusowych. W 2003 r. udział piwa w spożyciu spadł do niespełna 48%, a udział napojów spirytusowych wzrósł do prawie 44%. Warto zauważyć, że udział wina nie uległ zmianie i pozostaje na poziomie prawie 9%.
W tabeli 3. zestawiono dane dotyczące odsetka konsumentów poszczególnych typów napojów, ich średniego spożycia liczonego dla konsumentów alkoholu i średniego spożycia policzonego tylko dla pijących dany napój. Intencją takiego zestawienia jest pokazanie, jak popularność danego napoju mierzona odsetkiem jego konsumentów wiąże się z wielkością jego konsumpcji.
Dane z tabeli wskazują, że zmiany w wielkości spożycia poszczególnych napojów alkoholowych w różny sposób wiążą się ze zmianami w liczbie konsumentów i średnim spożyciu osób pijących dany napój. W przypadku napojów spirytusowych wzrost ich ogólnego spożycia wyraźnie wynika ze zwiększenia się średniego spożycia wśród konsumentów tych napojów. Podobnie jest w przypadku wina. Niewielki wzrost konsumpcji piwa wyjaśnić można natomiast zwiększeniem się liczby konsumentów. Średnie spożycie piwa liczone dla osób pijących ten napój pozostało na tym samym poziomie, a nawet nieznacznie spadło.
Tabela 3. Średnie spożycie poszczególnych napojów alkoholowych dla konsumentów alkoholu, odsetki konsumentów poszczególnych napojów i średnie spożycie poszczególnych napojów liczone tylko dla ich konsumentów.
|
2002 |
2003 |
Wódki |
|
|
|
1,66 |
2,02 |
|
58,6% |
59,5% |
|
2,47 |
3,02 |
Wino |
|
|
|
0,37 |
0,41 |
|
66,1% |
67,5% |
|
0,48 |
0,52 |
Piwo |
|
|
|
2,15 |
2,20 |
|
63,0% |
66,5% |
|
2,88 |
2,85 |
* Różnice istotne statystycznie na poziomie istotności p<0,05.
Prowadząc dalej analizę zobaczmy jak średnie spożycie poszczególnych napojów rozkłada się na częstość picia i spożycie jednorazowe. Te dwa wymiary są tu bowiem decydujące. Dalsze analizy poprowadzimy dla bardziej szczegółowej kategoryzacji napojów, za każdym razem ograniczając dane tylko do ich konsumentów.
Dane o średniej częstotliwości picia poszczególnych napojów oraz odsetkach osób, które piły w czasie ostatnich dwu dni przed badaniem oraz ostatnich 7 dni przed badaniem zawarto w tabeli 4. Dane o spożyciu odnotowanym przy ostatniej okazji picia danego napoju znajdują się w tabeli 5.
Tabela 4. Częstotliwość picia (konsumenci danego napoju alkoholowego)
|
Średnia liczba przypadków picia w roku |
Odsetek pijących w czasie ostatnich 2 dni |
Odsetek pijących w czasie ostatnich 7 dni |
|||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Wódka |
26* |
37* |
5,8 |
10,0 |
27,3 |
30,9 |
Bimber |
21 |
19 |
6,3 |
12,8 |
18,1 |
12,8 |
Wino |
15 |
16 |
5,1 |
5,7 |
14,4 |
12,7 |
Wino domowe |
15 |
16 |
4,1 |
5,0 |
11,6 |
11,8 |
Piwo |
75 |
79 |
37,3 |
40,9 |
65,9 |
69,0 |
* Różnice istotne statystycznie na poziomie istotności p<0,05.
Tabela 5. Wielkość konsumpcji przy jednaj okazji (odsetki wśród konsumentów danego napoju oraz średnie dla konsumentów danego napoju)
|
Wódka |
Bimber |
||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Poniżej 100 ml. |
28,4 |
27,5 |
24,6 |
19,6 |
100-200 ml. |
41,0 |
42,8 |
36,8 |
40,2 |
201-300 ml. |
18,8 |
17,6 |
19,8 |
22,3 |
Powyżej 300 ml. |
11,7 |
12,1 |
18,8 |
17,9 |
Średnia w ml. |
182 |
183 |
222 |
202 |
|
Wino gronowe |
Wino domowe |
||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Do 100 ml. |
62,7 |
63,2 |
52,9 |
53,9 |
101-300 ml. |
27,8 |
27,5 |
32,9 |
39,6 |
Powyżej 300 ml. |
9,6 |
9,3 |
14,1 |
6,4 |
Średnia w ml. |
173 |
170 |
200 |
162 |
|
Piwo |
|
|
2002 |
2003 |
Poniżej 0,5 litra |
27,2 |
27,9 |
0,5 litra |
46,0 |
43,1 |
0,51-1,0 litra |
18,1 |
21,3 |
Powyżej 1 litra |
8,6 |
7,7 |
Średnia w litrach |
0,640 |
0,633 |
Jak pokazują dane zawarte w tabelach, każdy z napojów pije się inaczej. W 2003 r. wódkę piło się średnio 37 razy do roku. Średnio przy jednej okazji wypijało się jej ok. 180 ml. Osoby pijące bimber robiły to trochę rzadziej (ok. 20 razy do roku), za to w nieco większych ilościach jednorazowo (200 ml.). W 2002 r. średnia częstotliwość picia wódki była znacznie niższa – 26 razy w ciągu roku.
Wino cechuje stosunkowo niska średnia konsumpcja jednorazowa - ok. 170 ml. i jednocześnie względnie niska częstotliwość picia – ok. 15-16 razy do roku. Nie obserwujemy tu większych zmian między 2002 i 2003 rokiem. Podobnie często, ale w trochę bardziej zróżnicowanych ilościach przy jednaj okazji pije się wino domowe (200 ml. w 2002 r. i 160 ml. w 2003 r.).
Piwo na tle innych napojów alkoholowych odznacza się względnie wysoką częstotliwością picia (75 razy w 2002 r. i 79 razy w 2003 r.) i niezbyt znacznym spożyciem jednorazowym (średnio ok. 630-640 ml.). W 2003 r. 43% konsumentów tego napoju piło go w ilościach równych jednej półlitrowej butelce czy puszce. Odsetek konsumentów przekraczających tę miarę był w 2003 r. nieznacznie wyższy do odsetka wypijających mniej niż pół litra. W 2002 r. odsetek wypijających pół litra piwa przy jednej okazji wynosił 46%, zaś odsetek przekraczających tę miarę był minimalnie niższy od odsetka wypijających mniejsze ilości.
Porównanie częstotliwości picia i spożycia jednorazowego wódki i wina wskazuje na wyraźną przewagę tego pierwszego napoju. Napoje spirytusowe pije się częściej niż wino i w większych ilościach jeśli weźmiemy pod uwagę zawartość czystego alkoholu. Średnie spożycie wódki przy jednej okazji odpowiada ok. 80-90 ml. 100% alkoholu, a wina – ok. 20 ml. Biorąc pod uwagę zawartość alkoholu możemy stwierdzić, że w nieco większych niż wino ilościach przy jednej okazji pija się piwo – ok. 30 ml. czystego alkoholu. Jednak znacznie większa częstotliwość picia piwa powoduje, że spożycie tego napoju jest większe nawet od spożycia napojów spirytusowych.
Generalnie z przedstawionych w tabelach rozkładach wyczytać można różne funkcje pełnione przez poszczególne napoje. Wino wydaje się pełnić bardziej funkcje symboliczne. Wódka pozostaje w swojej tradycyjnej roli podstawowego napoju alkoholowego, dla wielu pełni funkcje intoksykacyjne. Picie piwa ma bardziej codzienny charakter, czasem zastępuje napoje orzeźwiające.
Zmiany, jakie obserwujemy porównując wyniki badania z 2003 r. z wynikami z 2002 r., pokazują jak doszło do wzrostu średniego spożycia napojów spirytusowych. Otóż stało się tak, jak przekonują dane z tabel, za sprawą zwiększenia się częstotliwości picia. Średnie spożycie napojów spirytusowych przy jednej okazji w 2003 r. jest niemal identyczne z odnotowanym w 2002 r. Podobnie stało się w przypadku wina. Średnie spożycie przy jednej okazji pozostało na takim samym poziomie, podczas gdy trochę wzrosła częstotliwość picia. Wzrost ten jednak był bardzo niewielki, stąd średnie spożycia wina dla jego konsumentów wzrosło nieznacznie. W przypadku piwa odnotowujemy nawet lekki spadek średniego spożycia przy jednej okazji, za który odpowiedzialne jest zmniejszenie się frakcji osób wypijających powyżej jednego litra piwa jednorazowo. Wzrost częstotliwości picia piwa zrównoważył ten spadek i w efekcie średnia konsumpcja piwa liczona dla konsumentów tego napoju pozostała na niemal niezmienionym poziomie.
Na koniec warto przyjrzeć się zmianom częstości picia i wielkości spożycia przy jednej okazji napojów alkoholowych nienotowanych w statystykach produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych, czyli wina domowego i bimbru. Częstość picia tego pierwszego napoju trochę wzrosła, podczas gdy spożycie jednorazowe dość znacznie spadło. W przypadku bimbru obserwujemy inną tendencję – spadek zarówno częstości picia jak i wielkości spożycia przy jednej okazji. Trzeba jednak zauważyć, że spożycie bimbru jest niewielkie, a jego udział w ogólnym spożyciu alkoholu jest marginalny. W sumie można przyjąć, że nastąpił spadek spożycia napojów produkowanych domowym sposobem.
Podsumowując dotychczasowe analizy można stwierdzić, że wzrost średniego spożycia napojów spirytusowych dokonał się przede wszystkim za sprawą zwiększenia się częstotliwości picia. Na wzrost średniego spożycia wina złożyły się niewielkie zwiększenie się liczby konsumentów oraz nieznaczny wzrost częstotliwości picia. Niewielki wzrost konsumpcji piwa wiązać należy ze zwiększeniem się liczby konsumentów oraz zwiększeniem się częstości picia.
Średnia konsumpcja alkoholu szacowana na wstępie tej części raportu kryje bardzo silne zróżnicowania widoczne, gdy spojrzymy na cały rozkład. Na jej podstawie nie dowiemy się ile pije przeciętny mieszkaniec naszego kraju. W tabeli 6. zawarto odsetki badanych przyporządkowane do poszczególnych poziomów konsumpcji.
Tabela 6. Konsumenci napojów alkoholowych wg poziomu rocznego spożycia w przeliczeniu na 100% alkoholu (odsetki badanych)
|
Odsetki pijących napoje alkoholowe w ilościach rocznie: |
|||
|
Wśród ogółu badanych** |
Wśród konsumentów** |
||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Abstynenci* |
18,8 |
17,2 |
X |
X |
Do 1,2 l. |
39,1 |
36,9 |
48,1 |
44,6 |
Pow. 1,2 do 6,0 l. |
26,9 |
25,8 |
33,1 |
31,3 |
Pow. 6,0 do 12,0 l. |
8,7 |
11,2 |
10,9 |
13,4 |
Pow. 12,0 l. |
6,4 |
8,8 |
7,9 |
10,7 |
* Odsetek abstynentów policzony po odrzuceniu braków danych, co do wielkości spożycia alkoholu
** Różnice istotne statystycznie na poziomie istotności p<0,05.
Kształt rozkładu spożycia, zarówno w 2002 r., jak i w 2003 r., wykazuje silnie skośny charakter. Stosunkowo nieduże ilości, nie przekraczające 1,2 litra czystego alkoholu rocznie cechowały w 2002 r. ponad 48% konsumentów alkoholu. W 2003 r. frakcja ta liczyła nieco ponad 44%. W miarę przechodzenia do coraz wyższych poziomów spożycia maleją odsetki konsumentów. Znaczne ilości, powyżej 12 litrów 100% alkoholu rocznie spożywało w 2002 r. prawie 8% konsumentów alkoholu, a w 2003 r. prawie 11% pijących. Jeśli przypomnimy sobie, że średnie spożycie oszacowane w badaniu dla pijących wynosiło w 2002 r. 4,14 litra i w 2003 r. 4,65 litra to zauważymy, że poniżej tych poziomów pije znacznie ponad połowa konsumentów. Osoby, których roczną konsumpcję wylicza się na poziomie przekraczającym 12 litrów traktuje się jako nadmiernie pijących. Trzeba zauważyć, że grupa ta zwiększyła się o ponad 1/3. Potwierdza to tezę o wzroście spożycia alkoholu w latach 2002-2003, chociaż jak pamiętamy piętnastoprocentowy wzrost średniego spożycia wszystkich napojów alkoholowych nie okazał się istotny statystycznie. Ponadto, co ważniejsze, wzrost konsumpcji alkoholu oznacza wzrost koncentracji spożycia. Relatywnie najbardziej wzrosła frakcja pijących najwięcej (pow. 12 l. rocznie). Wzrost tej grupy oznaczać może, nasilenie rozpowszechnienia problemów zdrowotnych i społecznych związanych z alkoholem. Ryzyko powstawania takich problemów jest bowiem w tej grupie największe.
Wzrost spożycia alkoholu odnotowany na poziomie całej populacji nie rozkłada się równomiernie w poszczególnych grupach społeczno-demograficznych. Zobaczmy zatem jak zmienił się poziom konsumpcji w poszczególnych kategoriach respondentów. Do tego celu posłużymy się dwoma wskaźnikami: wskaźnikiem średniego spożycia alkoholu liczonego dla jego konsumentów4 oraz odsetkiem nadmiernie pijących wśród ogółu badanych.
Dane na temat różnic miedzy średnim spożyciem napojów alkoholowych ogółem w 2002 r. i 2003 r. w poszczególnych kategoriach społeczno-demograficznych zawiera tabela 7.
Tabela 7. Średnie spożycie dla konsumentów napojów alkoholowych
|
Mężczyźni |
Kobiety |
Ogółem |
|||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Płeć |
6,49
|
7,34
|
1,68
|
2,00
|
4,14
|
4,65
|
Wiek |
||||||
|
6,92
|
7,46
|
2,13
|
2,58
|
4,56
|
5,02
|
|
7,11
|
8,88
|
2,05
|
2,17
|
4,71
|
5,57
|
|
6,59
|
6,74
|
1,89
|
2,64
|
4,26
|
4,64
|
|
6,43
|
8,11
|
1,30
|
1,40
|
3,92
|
4,81
|
|
4,16
|
3,46
|
0,51
|
0,35
|
2,21
|
1,84
|
Status zawodowy |
||||||
|
6,21
|
7,58
|
1,92
|
2,28
|
4,34
|
5,42
|
|
5,36
|
5,09
|
0,89
|
0,64
|
2,93
|
2,73
|
|
5,03
|
8,72
|
2,10
|
3,64
|
3,53
|
5,86
|
|
1,00
|
10,45
|
1,45
|
2,83
|
1,44
|
2,97
|
|
9,92
|
7,23
|
2,47
|
1,91
|
6,54
|
4,26
|
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
||||||
|
6,56
|
6,90
|
1,74
|
2,12
|
4,38
|
5,18
|
|
5,81
|
11,34
|
2,87
|
1,74
|
4,67
|
6,74
|
|
5,94
|
7,51
|
1,80
|
2,63
|
4,12
|
5,42
|
Status społeczno-zawodowy |
||||||
|
6,21
|
10,20
|
0,91
|
1,89
|
3,78
|
5,97
|
|
8,15
|
12,90
|
1,79
|
1,29
|
4,57
|
5,80
|
|
6,66
|
5,83
|
1,68
|
1,70
|
4,68
|
4,21
|
|
5,85
|
10,51
|
1,65
|
2,24
|
3,20
|
4,77
|
|
5,38
|
8,17
|
2,23
|
1,93
|
3,49
|
4,30
|
|
5,55
|
3,79
|
1,68
|
5,16
|
4,13
|
4,38
|
|
8,49
|
5,26
|
2,13
|
2,00
|
5,62
|
3,91
|
Dochody na osobę w rodzinie |
||||||
|
5,84
|
9,43
|
1,71
|
1,86
|
3,81
|
5,61
|
|
5,67
|
7,81
|
1,44
|
2,04
|
3,49
|
4,93
|
|
7,31
|
6,53
|
1,66
|
2,08
|
4,42
|
4,31
|
|
8,08
|
3,81
|
1,96
|
2,35
|
5,12
|
3,06
|
* Pogrubioną czcionką zaznaczono średnie, które różnią się w sposób istotny statystycznie na poziomie istotności p<0,05
Dane zawarte w tabeli pozwalają na identyfikację kategorii, w których wystąpiły zmiany średniego spożycia na tyle duże, że przy wielkości badanych prób okazały się istotne statystycznie. Prezentowane tu analizy przeprowadzono dla ogółu badanych oraz osobno dla mężczyzn i kobiet.
Analiza prowadzona dla ogółu badanych wskazuje na istotne statystycznie zmiany średniego spożycia wśród osób w wieku 40-49 lat, pracujących zawodowo, zatrudnionych na stanowiskach samodzielnych, osób z rodzin pracowników umysłowych bez wyższego wykształcenia. We wszystkich tych kategoriach nastąpił istotny statystycznie wzrost spożycia napojów alkoholowych.
Jeśli analizę ograniczymy do mężczyzn obraz istotnych statystycznie zmian w spożyciu rysuje się odmiennie. Wzrost odnotować trzeba w następujących kategoriach mężczyzn: pracujący na stanowiskach kierowniczych, rolnicy indywidualni oraz podobnie jak dla ogółu badanych mężczyźni z rodzin pracowników umysłowych bez wyższego wykształcenia. Ponadto trzeba zaznaczyć, że wśród mężczyzn z rodzin o dochodach powyżej 900 zł na osobę średnie spożycie spadło.
W przypadku kobiet istotne statystycznie zmiany pojawiły się tylko wśród zatrudnionych na stanowiskach samodzielnych oraz kobiet z rodzin pracowników umysłowych bez wyższego wykształcenia. W obu przypadkach zmiany polegają na wzroście średniego spożycia alkoholu.
Analiza drugiego wskaźnika spożycia alkoholu w populacji, jakim jest odsetek osób nadmiernie pijących, dostarcza trochę innego obrazu zmian w latach 2002-2003. Zmiany tego wskaźnika wydają się nawet istotniejsze, bowiem pokazują one jak zmienia się rozmiar grupy nadmiernie pijących, czyli osób dla których ryzyko problemów alkoholowych jest największe.
Dane o zmianach tego wskaźnika między 2002 r. i 2003 r. w poszczególnych kategoriach społeczno-demograficznych zawiera tabela 8.
Wzrost odsetka pijących nadmiernie potwierdzony testem statystycznym na poziomie całej próby okazał się istotny statystycznie także, gdy analizę ograniczymy tylko do mężczyzn. Wśród kobiet odsetek pijących nadmiernie jest bardzo niski i utrzymał się na nie zmienionym poziomie.
Tabela 8. Wypijający rocznie powyżej 12 l. w przeliczeniu na 100% alkohol (odsetki wśród ogółu badanych)
|
Mężczyźni |
Kobiety |
Ogółem |
|||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Płeć |
11,9 |
16,9 |
1,5 |
1,9 |
6,4 |
8,8 |
Wiek |
|
|
|
|
|
|
|
11,3 |
17,0 |
1,9 |
2,7 |
6,6 |
9,5 |
|
15,7 |
22,0 |
2,2 |
3,1 |
9,0 |
12,5 |
|
13,9 |
14,9 |
2,3 |
4,6 |
7,9 |
9,6 |
|
11,4 |
20,7 |
1,3 |
- |
6,1 |
9,5 |
|
5,9 |
6,5 |
- |
- |
2,2 |
2,5 |
Stan cywilny |
|
|
|
|
|
|
|
14,9 |
20,0 |
2,4 |
3,2 |
9,5 |
12,8 |
|
10,6 |
15,1 |
1,5 |
2,1 |
6,0 |
8,5 |
|
13,7 |
23,4 |
1,2 |
3,9 |
6,2 |
12,6 |
|
7,5 |
13,5 |
0,6 |
- |
2,0 |
1,4 |
Wielkość miejscowości |
|
|
|
|
|
|
|
13,6 |
16,7 |
1,8 |
- |
6,9 |
9,1 |
|
10,0 |
20,1 |
1,9 |
3,5 |
5,7 |
10,6 |
|
7,9 |
17,0 |
2,0 |
2,8 |
4,7 |
9,5 |
|
14,2 |
13,9 |
0,8 |
1,8 |
7,5 |
6,3 |
Wykształcenie |
|
|
|
|
|
|
|
13,3 |
20,6 |
0,8 |
0,5 |
5,8 |
8,1 |
|
11,2 |
14,6 |
2,1 |
5,4 |
7,5 |
11,1 |
|
11,3 |
17,0 |
1,4 |
1,9 |
5,7 |
8,1 |
|
13,6 |
16,9 |
2,8 |
- |
7,6 |
7,6 |
Status zawodowy |
|
|
|
|
|
|
|
12,7 |
17,0 |
1,9 |
1,6 |
7,8 |
10,5 |
|
7,2 |
11,5 |
0,5 |
- |
3,1 |
4,6 |
|
9,6 |
27,5 |
2,1 |
4,6 |
5,8 |
14,9 |
|
- |
- |
1,9 |
5,1 |
1,9 |
5,0 |
|
18,9 |
17,7 |
3,2 |
2,9 |
11,4 |
9,2 |
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
|
|
|
|
|
|
|
10,8 |
15,2 |
1,3 |
1,3 |
6,4 |
9,8 |
|
18,2 |
22,9 |
5,1 |
- |
13,0 |
11,8 |
|
13,4 |
22,0 |
1,5 |
2,5 |
8,0 |
13,6 |
Status społeczno-zawodowy |
|
|
|
|
|
|
|
14,2 |
22,2 |
0,7 |
3,2 |
7,0 |
11,4 |
|
16,1 |
22,6 |
1,3 |
- |
6,8 |
7,3 |
|
10,3 |
14,1 |
1,7 |
2,5 |
6,5 |
9,2 |
|
11,5 |
29,7 |
1,5 |
0,9 |
5,0 |
9,1 |
|
11,7 |
25,6 |
2,5 |
- |
6,1 |
9,4 |
|
15,1 |
- |
0,3 |
12,6 |
9,4 |
5,6 |
|
8,4 |
10,8 |
2,3 |
- |
5,5 |
5,6 |
Posiadanie dzieci |
|
|
|
|
|
|
|
13,5 |
17,3 |
2,1 |
2,3 |
8,3 |
10,8 |
|
11,0 |
16,6 |
1,3 |
1,8 |
5,5 |
8,0 |
Dochody na osobę w rodzinie |
|
|
|
|
|
|
|
10,6 |
21,2 |
1,5 |
1,1 |
5,9 |
10,4 |
|
9,0 |
17,5 |
1,4 |
3,3 |
4,7 |
9,8 |
|
9,4 |
18,1 |
1,9 |
1,4 |
5,3 |
9,0 |
|
19,6 |
5,8 |
1,3 |
1,6 |
10,4 |
3,5 |
Ocena sytuacji materialnej |
|
|
|
|
|
|
|
13,2 |
18,6 |
1,4 |
- |
6,9 |
8,3 |
|
10,7 |
16,8 |
1,1 |
3,6 |
5,6 |
9,8 |
|
12,8 |
10,8 |
3,3 |
- |
7,9 |
5,2 |
* Pogrubioną czcionką zaznaczono średnie, które różnią się w sposób istotny statystycznie na poziomie istotności p<0,05
Wiek w słabym stopniu zróżnicował zmiany w odsetku pijących nadmiernie. Odsetek ten zwiększył się najbardziej wśród mężczyzn w wieku 50-64 lata i tylko w tej kategorii zmiana jest istotna statystycznie.
W podziale na kategorie stanu cywilnego wyróżnić trzeba osoby pozostające w związku małżeński. W tej kategorii zwiększenie się grupy wypijających ponad 12 l. alkoholu okazało się istotne statystycznie zarówno dla ogółu badanych, jak i dla mężczyzn analizowanych osobno.
Znaczącym czynnikiem okazała się też wielkość miejscowości zamieszkania. Grupa pijących nadmiernie powiększyła się w sposób istotny statystycznie w miastach do 200 tys. mieszkańców, przy czym wzrost był silniejsze w mniejszych miastach, tj. do 50 tys. mieszkańców niż w miastach pow. 50 tys. do 200 tys. mieszkańców. Prawidłowości te występują zarówno na poziomie ogółu badanych, jak i mężczyzn analizowanych osobno.
Brzemienne w konsekwencje wydaje się zróżnicowanie ze względu na status zawodowy, bowiem istotny statystycznie wzrost odsetka nadmiernie pijących wystąpił tylko wśród uczniów i studentów. Na poziomie ogółu badanych uczniów i studentów odsetek ten uległ więcej niż podwojeniu, zaś wśród mężczyzn o statusie ucznia lub studenta – prawie potrojeniu.
Wśród osób pracujących wzrost frakcji nadużywających alkoholu znaczył się w istotny statystycznie sposób w grupie osób zatrudnionych na samodzielnych stanowiskach. Konstatacja ta dotyczy tak samo ogółu zatrudnionych respondentów jak i mężczyzn analizowanych osobno.
Wedle cech statusu społeczno-zawodowego badanych istotne okazały się dwie kategorie – pracownicy umysłowi bez wyższego wykształcenia oraz kategoria osób pracujących na własny rachunek, tj. przedsiębiorcy, rzemieślnicy, kupcy. Wśród mężczyzn z rodzin pracowników umysłowych bez wyższego wykształcenia odsetek nadużywających alkoholu wzrósł w sposób istotny statystycznie. W grupie osób z rodzin utrzymujących się z pracy na własny rachunek obserwujemy przeciwne tendencje u kobiet i u mężczyzn. U tych pierwszych nastąpił wzrost, u tych drugich – spadek. Na poziomie ogółu badanych zmiany w poszczególnych kategoriach okazały się nieistotne statystycznie.
Czynnikiem różnicującym zmiany w odsetku pijących nadmiernie okazał się fakt posiadania dzieci. Wśród osób bezdzietnych nie odnotowano zmian istotnych statystycznie, wśród osób posiadających dzieci odsetek pijących pow. 12 l. wzrósł w sposób statystyczni znaczący.
Ostatnim czynnikiem uwzględnionym w analizie są dochody badanych. Istotny statystycznie wzrost odsetka pijących nadmiernie wystąpił w kategorii dochodów 301-600 zł na osobę w rodzinie. W najwyższej grupie dochodowej (pow. 900 zł na osobę w rodzinie) odsetek pijących nadmiernie istotnie spadł. Obie te prawidłowości odnoszą się do ogółu badanych i do mężczyzn analizowanych osobno. Ponadto wśród mężczyzn frakcja pijących nadmiernie zwiększyła się znacząco także w najniższej grupie dochodowej – do 300 zł na osobę w rodzinie. Drugi wskaźnik poziomu dochodów badanych oparty na ocenie respondentów zrelatywizowanej do poziomu zaspokojenia potrzeb daje trochę innych obraz zależności. Istotny statystycznie wzrost wystąpił tu tylko w środkowej grupie, tj. wśród tych, którzy uważają swoje dochody za wystarczające, ale tylko na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Wzrost w tej kategorii jest istotny statystycznie zarówno na poziomie ogółu badanych jak i dla kobiet i mężczyzn analizowanych osobno.
Podsumowując można wskazać kategorie badanych, w których zaznaczył się istotny wzrost odsetka pijących nadmiernie. Należą do nich mężczyźni, osoby w stanie małżeńskim, mieszkańcy miast małych i średniej wielkości (do 200 tys. mieszkańców), uczniowie i studenci, osoby zatrudnione na samodzielnych stanowiskach, osoby o średnim poziomie dochodów.
Nielegalne zakupy napojów alkoholowych
Kwestia nielegalnego obrotu alkoholem była szczegółowo badana od strony zakupów. Intencją tej części sondażu było przybliżenie skali zjawiska. Oszacowanie ilości nielegalnego alkoholu podlegającego obrotowi na rynku nie było możliwe przy okazji tego badania. Jak wiemy pewna część nielegalnego alkoholu trafia do legalnej sieci sprzedaży i nie jest identyfikowalna przez kupujących jako nielegalna. W nielegalnych punktach sprzedaży, tzn. bez koncesji, sprzedawany może być też legalnie produkowany alkohol, np. piwo. Kwestia określenia legalności punktów sprzedaży też może niekiedy budzić wątpliwości – przeciętny konsument kupujący napój alkoholowy, na przykład w budce na bazarze, nie interesuje się zwykle czy sprzedawca posiada ważną koncesję na obrót kupowanym przez niego napojem alkoholowym, czy też sprzedaje go nielegalnie. Podobnie wypicie piwa w zaimprowizowanym ogródku przed sklepem czy kioskiem może niekiedy oznaczać bezwiedny zakup na nielegalnym rynku. Wyniki uzyskana poprzez pytanie o zakupy piwa, wina i wódki na bazarze, placu handlowym czy na ulicy stanowią zatem tylko pewne przybliżenie rozmiarów nielegalnego handlu alkoholem, i to w zasadzie tylko tej najłatwiej identyfikowalnej jego części dokonywanej na nielegalnym rynku detalicznym.
Respondenci w tej części badania byli proszeni o odpowiedź na serię pytań o fakty zakupów piwa wina i wódki w nielegalnych miejscach w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, częstotliwość tych zakupów i ilości zwykle kupowane przy jednej okazji.
W czasie ostatnich 12 miesięcy zakupu jakiegokolwiek napoju alkoholowego dokonało w 2002 r. 6,4% badanych, a w 2003 r. 6,3%. Różnica ta nie jest istotna statystycznie. Można zatem przyjąć, że w okresie dzielącym oba badanie praktycznie nie zmieniła się liczba klientów nielegalnego rynku napojów alkoholowych.
Dane o częstotliwości zakupów poszczególnych napojów alkoholowych na nielegalnym rynku zebrane w 2002 r. i 2003 r. zawiera tabela 9.
Tabela 9. Częstotliwość nielegalnych zakupów napojów alkoholowych (odsetki wśród konsumentów alkoholu)
|
Piwo* |
Wino |
Napoje spirytusowe |
|||
|
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
2002 |
2003 |
Codziennie |
0,2 |
- |
0,1 |
- |
0,1 |
- |
3-4 razy w tygodniu |
0,5 |
0,2 |
0,1 |
0,2 |
0,0 |
- |
1-2 razy w tygodniu |
0,7 |
0,2 |
0,1 |
- |
0,2 |
0,2 |
2-3 razy w miesiącu |
0,7 |
0,5 |
0,2 |
0,2 |
0,7 |
1,0 |
6-11 razy w miesiącu |
0,3 |
0,3 |
0,1 |
0,4 |
0,5 |
0,3 |
2-5 razy w roku |
0,7 |
0,2 |
0,8 |
1,0 |
2,0 |
1,5 |
Raz w roku |
0,4 |
0,7 |
0,6 |
0,8 |
1,2 |
1,4 |
Ani razu |
96,5 |
97,9 |
98,0 |
97,5 |
95,2 |
95,6 |
* Różnica istotna statystycznie na poziomie istotności p<0,05
W 2002 r. najmniejsza grupa badanych kupowała nielegalnie wino – 2%, większa frakcja badanych (3,5%) dokonywała zakupów piwa, a największa – wódki lub innych napojów spirytusowych (4,8%). W 2003 r. odsetki kupujących napoje spirytusowe oraz odsetki kupujących wino nie uległy istotnym statystycznie zmianom. Zmniejszyła się natomiast proporcja osób kupujących nielegalnie piwo. Zmniejszeniu uległa też częstotliwość zakupów tego napoju na nielegalnym rynku.
Zmiany cen napojów alkoholowych
W badaniu z 2003 r. dokonano nie tylko pomiaru spożycia napojów alkoholowych i wzorów picia, ale także zadano kilka pytań dotyczących widoczności społecznej zmian cen napojów alkoholowych, a także oceny ich konsekwencji.
Większość badanych dostrzegła obniżkę cen napojów spirytusowych, która była skutkiem zmniejszenia obciążeń akcyzowych. Jak przekonują dane z tabeli 10., 58% badanych podzielało opinię, że ceny napojów spirytusowych spadły w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. W tej grupie 50,6% badanych uznało, że ceny trochę spadły, a 7,4% badanych, że bardzo spadły. O wzroście cen napojów spirytusowych wspominało tylko 2,3% respondentów. Zupełnie inaczej postrzegany był ruch cen wina i piwa. Spadek cen pierwszego z tych napojów odnotowało 18,2% badanych, a drugiego – 13,7% badanych. Jednocześnie 5,2% badanych dostrzegło wzrost cen wina oraz aż 12,1% wzrost cen piwa. Warto zauważyć, że w przypadku wina najwyższy odsetek badanych nie potrafił sformułować oceny. Wynik to, jak można przypuszczać z relatywnie mała popularnością tego napoju alkoholowego.
Tabela 10. Zmiany cen napojów alkoholowych w opiniach respondentów (odsetki badanych)
|
Napoje |
Wino |
Piwo |
|
0,4 |
0,2 |
1,5 |
Trochę wzrosły |
1,9 |
5,0 |
10,6 |
Nie zmieniły się |
6,3 |
27,8 |
37,1 |
Trochę spadły |
50,6 |
17,3 |
13,4 |
Bardzo spadły |
7,4 |
0,9 |
0,3 |
Nie wiem/trudno powiedzieć |
33,5 |
48,7 |
37,0 |
W przypadku napojów spirytusowych odsetek braków odpowiedzi był najniższy – 33,5%. Gdyby skoncentrować się na grupie badanych, którzy potrafili dokonać oceny zmian cen, to przewaga osób dostrzegających spadek cen jest druzgocąca.
Badani deklarowali bardzo zróżnicowany sposób reagowania na obniżkę cen napojów spirytusowych. Dane na ten temat zawiera tabela 11.
Tabela 11. Zmiany w zakupach napojów alkoholowych pod wpływem obniżki cen napojów spirytusowych (odsetki wśród badanych dokonujących zakupów napojów alkoholowych)
Kupuje teraz więcej napojów spirytusowych |
17,8 |
Kupuje teraz lepsze, tzn. droższe napoje spirytusowe |
59,4 |
Kupuje teraz mniej piwa |
27,9 |
Kupuje teraz mniej wina |
34,8 |
Nie się nie zmieniło |
9,1 |
Największa frakcja respondentów (59,4%) zmieniła swoje zachowania konsumenckie w kierunku kupowania lepszych, tzn. droższych napojów spirytusowych. Mniejsza, ale także liczna grupa zwiększyła swoje zakupy mocnych alkoholi. Jak można przypuszczać, zmiana struktury cen wiąże się też ze zmianami w zakupach piwa i wina – w przypadku tego pierwszego 27,9% respondentów zmniejszyło zwoje zakupy, w przypadku tego drugiego odsetek kupujących mniej jest nawet wyższy – 34,9%. Tylko 9,1% badanych kupujących napoje alkoholowe stwierdziło, że w ich zachowaniach konsumenckich nie nastąpiły żadne zmiany.
Badanych poproszono o ocenę jakie mogą być, ich zdaniem konsekwencje obniżenia cen wódek. Przedstawiono im listę możliwych konsekwencji, zarówno pozytywnych jak negatywnych, z prośbą o zaznaczenie tych, które ich zdaniem wydają się prawdopodobne. Następnie zaś proszono o wybór jednej, najbardziej prawdopodobnej. Rozkłady odpowiedzi zawiera ją tabele 12. i 13.
Wśród spodziewanych konsekwencji pozytywnych na trzech pierwszych miejscach pod względem wyborów znalazły się „Poprawa sytuacji ekonomicznej producentów wódek” (71,1%), „Zmniejszone zakupy nielegalnego alkoholu” (70,5%) oraz „Zwiększenie dochodów budżetu państwa” (69,2%). Wśród konsekwencji negatywnych pierwszy trzy miejsca zajmują: „Wzrost średniego spożycia alkoholu” (65,3%), „Pogorszenie stanu zdrowia ludności” (50,2%) oraz „Zwiększenie liczby nietrzeźwych w miejscach publicznych” (46,2%).
W sumie badani częściej wskazywali na konsekwencje pozytywne niż negatywna.
Tabela 12. Spodziewane zdaniem badanych konsekwencje obniżenia cen wódek i innych napojów spirytusowych (odsetki badanych)
|
Tak |
Nie |
Nie wiem |
Pogorszenie stanu zdrowia ludności |
50,2 |
36,9 |
12,9 |
Wzrost średniego spożycia alkoholu |
65,3 |
26,7 |
8,0 |
Zwiększenie liczby nietrzeźwych kierowców |
46,2 |
35,7 |
18,0 |
Zwiększenie liczby alkoholików |
46,0 |
39,5 |
14,5 |
Ludzi będą pili mniej niskoprocentowych napojów alkoholowych |
36,2 |
42,2 |
21,6 |
Zwiększenie liczby nietrzeźwych w miejscach publicznych |
51,9 |
35,3 |
12,9 |
Zmniejszenie wydatków rodzin |
33,6 |
52,1 |
14,2 |
Zmniejszenie liczby alkoholików |
5,1 |
79,5 |
15,4 |
Zmniejszenie liczby zatruć nielegalnym alkoholem |
62,1 |
26,4 |
11,4 |
Zwiększenie dochodów budżetu państwa |
69,2 |
14,3 |
16,5 |
Ludzie będą mniej kupować nielegalnego alkoholu |
70,5 |
19,1 |
10,4 |
Poprawa sytuacji ekonomicznej producentów wódek |
71,1 |
15,7 |
13,2 |
Prawidłowość tę można jeszcze lepiej zaobserwować analizując dane dotyczące wyboru jednej, najbardziej prawdopodobnej, konsekwencji (tabela 13.).
Tabela 13. Spodziewana najważniejsza zdaniem badanych konsekwencja obniżenia cen wódek i innych napojów spirytusowych (odsetki badanych)
Pogorszenie stanu zdrowia ludności |
6,6 |
Wzrost średniego spożycia alkoholu |
13,5 |
Zwiększenie liczby nietrzeźwych kierowców |
4,0 |
Zwiększenie liczby alkoholików |
7,5 |
Ludzi będą pili mniej niskoprocentowych napojów alkoholowych |
2,0 |
Zwiększenie liczby nietrzeźwych w miejscach publicznych |
5,4 |
Zmniejszenie liczby alkoholików |
0,7 |
Zmniejszenie wydatków rodzin |
3,5 |
Zmniejszenie liczby zatruć nielegalnym alkoholem |
10,4 |
Zwiększenie dochodów budżetu państwa |
10,7 |
Ludzie będą mniej kupować nielegalnego alkoholu |
12,8 |
Poprawa sytuacji ekonomicznej producentów wódek |
9,6 |
Nie wiem/trudno powiedzieć |
13,3 |
Chociaż największa frakcja badanych spodziewa się wzrostu średniego spożycia alkoholu jako najbardziej prawdopodobnej konsekwencji obniżenia cen napojów spirytusowych (13,5%), to jednak w sumie odsetek wybierających konsekwencje negatywne (39%) jest większy niż wybierający konsekwencje pozytywne (47,7%).
- W 2003 r. w stosunku do 2002 r. wzrosło o 15% średnie spożycie napojów alkoholowych. Jeszcze bardziej, bo aż o 25% wzrosło średnie spożycie napojów spirytusowych. Odnotowano również zwiększenie się o ponad 1/3 rozmiarów grupy nadużywających alkoholu. Oznacza to, że oczekiwać może wzrostu rozpowszechnienia problemów związanych z alkoholem, w tym problemów zdrowotnych.
- Zmiany w strukturze spożycia zapoczątkowane u progu lat dziewięćdziesiątych zostały w 2003 r. odwrócone. Polegały one generalnie rzecz biorąc na wzroście udziału piwa i spadku udziału napojów spirytusowych. W 2003 r. udział piwa znacząco spadł, a udział napojów spirytusowych wzrósł. W konsekwencji spodziewać się można wzrostu rozpowszechnienia problemów zdrowotnych charakterystycznych dla „wódczanego” wzoru picia.
- Nie zanotowano w badaniu zmniejszenia się frakcji kupujących oraz częstości zakupów napojów spirytusowych na nielegalnym rynku, spadły natomiast analogiczne wskaźniki zakupów piwa na nielegalnym rynku. Zmniejszyło się także spożycie bimbru.
- Porównanie wyników badań z 2002r. i 2003 r. wskazuje na niebezpieczeństwa związane z obniżaniem ceny napojów spirytusowych, tzn. ogólny wzrost spożycia alkoholu oraz zmiany jego struktury w kierunku tradycyjnych wzorów picia, które z perspektywy szkód zdrowotnych trzeba uznać za szczególnie ryzykowne. W tej sytuacji, jak się wydaje, nie można rekomendować dalszego spadku cen napojów spirytusowych.
1Różnica nie jest istotna statystycznie na poziomie istotności p<0,05. Ze względu na asymetryczność rozkładu spożycia alkoholu istotność różnic testowano na rozkładzie poddanym wcześniej transformacji logarytmicznej.
2 Różnica jest istotna statystycznie na poziomie istotności p<0,05.
3Różnice nie są istotne statystycznie na poziomie istotności p<0,05.
4Istotność różnic między średnimi testowano na rozkładzie podanym w transformacji logarytmicznej ze względu na asymetryczność rozkładu spożycia alkoholu.
Problemy alkoholowe na tle innych problemów społecznych. Wybrane elementy z ogólnopolskich badań ankietowych „Substancje psychoaktywne” zrealizowanych w 2002 r.
PROBLEMY ALKOHOLOWE NA TLE INNYCH
PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH
WYBRANE ELEMENTY
Z OGÓLNOPOLSKICH BADAŃ ANKIETOWYCH
„SUBSTANCJE PSYCHOAKTYWNE”
ZREALIZOWANYCH W 2002 R.
Miarą ważności różnych problemów społecznych jest odsetek respondentów, którzy wskazują dany problem jako bardzo ważny. Takie kryterium jest powszechnie stosowane w różnych badaniach ankietowych i pozwala uzyskać orientację nt. percepcji tych problemów zarówno w skali całego kraju, jak i miejscowości, w jakiej żyją badani.
W omawianych badaniach poproszono respondentów o ocenę ważności 14 wymienionych poniżej problemów społecznych na 5-stopniowej skali ważności (krańce skali wyznaczały odpowiedzi „bardzo ważny” i „nieważny”, pozostawiono również możliwość odpowiedzi „trudno powiedzieć”):
- przestępczość gospodarcza;
- przestępczość pospolita;
- narkomania;
- zanieczyszczenie środowiska;
- alkoholizm;
- kryzys moralny;
- zły stan zdrowia społeczeństwa;
- spadek stopy życiowej;
- sytuacja mieszkaniowa;
- przemoc w rodzinie;
- przemoc i agresja na ulicach;
- picie alkoholu przez młodzież;
- bezrobocie;
- AIDS.
Dwa spośród wymienionych problemów – picie alkoholu przez młodzież oraz alkoholizm ściśle odnoszą się do sfery problemów alkoholowych.
WYNIKI
W skali całego kraju na pierwsze miejsce wysuwa się problem bezrobocia. Najwyższy odsetek badanych uznał ten problem za bardzo ważny (87%). Na drugim miejscu pod względem wyborów bezwzględnych znalazł się spadek stopy życiowej – 65,4% respondentów nadało mu status bardzo ważnego problemu w Polsce. Na trzecim miejscu w tym rankingu pojawił się problem przemocy i agresji na ulicach (61,6%).
Czwartą pozycję na liście najważniejszych problemów społecznych naszego kraju zajął problem – picia alkoholu przez młodzież (53,4% badanych uznało go za bardzo ważny), a piąte miejsce przypadło alkoholizmowi (51,6%). Warto podkreślić, iż obecnie nie używa się już tego pojęcia w profesjonalnej literaturze z zakresu problematyki alkoholowej. Zastąpiły go nowocześniejsze wyrażenia – uzależnienie, nadużywanie, picie ryzykowne. Jednak w języku potocznym, zgodnie z wieloletnią tradycją, słowo to nadal jest powszechnie obecne i rozumiane jako określenie charakteryzujące nadmierne picie alkoholu, niezgodne z normami i powodujące powstawanie różnych problemów. W takim znaczeniu znalazło się ono również w niniejszych badaniach. Na kolejnych pozycjach na liście najważniejszych problemów społecznych naszego kraju znalazły się – narkomania (51,3%), przestępczość gospodarcza (49,0%), przestępczość pospolita (49,0%).
Tabela 1. Ocena ważności różnych problemów społecznych na poziomie kraju
(odsetki badanych).
|
Bardzo ważne |
Ważne |
Średnio ważne |
Mało ważne |
Nieważne |
Trudno powiedz. |
1) Przestępczość gospodarcza |
49,0 |
35,0 |
10,3 |
2,9 |
0,9 |
1,8 |
2) Przestępczość pospolita |
46,1 |
40,7 |
9,1 |
2,4 |
0,5 |
1,1 |
3) Narkomania |
51,3 |
33,1 |
10,8 |
2,8 |
0,9 |
1,0 |
4) Zanieczyszczenie środowiska |
35,9 |
43,7 |
16,2 |
2,8 |
0,6 |
0,6 |
5) Alkoholizm |
51,6 |
33,8 |
10,2 |
3,2 |
0,6 |
0,6 |
6) Kryzys moralny |
29,3 |
39,7 |
21,2 |
6,1 |
1,4 |
2,4 |
7) Zły stan zdrowia społeczeństwa |
45,4 |
38,7 |
12,0 |
2,5 |
0,4 |
1,0 |
8) Spadek stopy życiowej |
65,4 |
27,1 |
5,7 |
0,9 |
0,2 |
0,6 |
9) Sytuacja mieszkaniowa |
44,3 |
40,7 |
11,3 |
2,3 |
0,4 |
1,1 |
10) Przemoc w rodzinie |
45,3 |
38,5 |
10,9 |
3,0 |
0,8 |
1,6 |
11) Przemoc i agresja na ulicach |
61,6 |
31,8 |
5,1 |
0,7 |
0,3 |
0,5 |
12) Picie przez młodzież |
53,4 |
34,6 |
8,6 |
2,2 |
0,6 |
0,8 |
13) Bezrobocie |
87,5 |
11,1 |
0,9 |
0,2 |
0,1 |
0,1 |
14) AIDS |
38,2 |
34,9 |
15,7 |
5,7 |
2,2 |
3,3 |
W skali lokalnej ocena ważności problemów społecznych jest trochę podobna, ale też nieco inna niż z perspektywy ogólnopolskiej. Co prawda, na dwóch pierwszych miejscach występują te same problemy, co w skali całego kraju, tj. bezrobocie (80,3% wskazań jako problem „bardzo ważny”) oraz spadek stopy życiowej (60,8%), jednak już na trzecim miejscu pojawia się problem picia alkoholu przez młodzież (42,2%) – jako jedno z największych wyzwań stojących dziś przed lokalnymi społecznościami. Czwartą pozycję na tej liście zajmuje przemoc i agresja na ulicach (40,7%), a piątą alkoholizm (40,5%).
Kolejne miejsca wśród najważniejszych problemów społecznych widzianych z perspektywy lokalnej zajmują:
- zły stan zdrowia społeczeństwa (35,7% badanych uznało ten problem za „bardzo ważny” w swojej miejscowości),
- sytuacja mieszkaniowa (33,9%),
- przemoc w rodzinie (28,6%),
- narkomania (27,6%),
- przestępczość pospolita (27,5%).
Tabela 2. Ocena ważności różnych problemów społecznych w skali lokalnej (odsetki badanych)
|
Bardzo ważne |
Ważne |
Średnio ważne |
Mało ważne |
Nieważne |
Trudno powiedz. |
1) Przestępczość gospodarcza |
23,8 |
29,7 |
20,0 |
13,6 |
6,8 |
6,1 |
2) Przestępczość pospolita |
27,5 |
37,8 |
17,4 |
10,7 |
3,1 |
3,5 |
3) Narkomania |
27,6 |
28,9 |
16,0 |
13,6 |
9,7 |
4,2 |
4) Zanieczyszczenie środowiska |
23,9 |
36,0 |
22,4 |
12,1 |
3,5 |
2,0 |
5) Alkoholizm |
40,5 |
37,4 |
15,5 |
4,5 |
0,7 |
1,3 |
6) Kryzys moralny |
22,3 |
36,3 |
24,9 |
10,6 |
2,5 |
3,4 |
7) Zły stan zdrowia społeczeństwa |
35,7 |
38,6 |
18,2 |
4,7 |
0,7 |
2,0 |
8) Spadek stopy życiowej |
60,8 |
27,7 |
7,6 |
2,1 |
0,5 |
1,3 |
9) Sytuacja mieszkaniowa |
33,9 |
37,1 |
17,0 |
7,9 |
2,3 |
1,9 |
10) Przemoc w rodzinie |
28,6 |
37,8 |
18,7 |
9,4 |
1,9 |
3,6 |
11) Przemoc i agresja na ulicach |
40,7 |
30,2 |
14,6 |
9,0 |
3,7 |
1,8 |
12) Picie przez młodzież |
42,2 |
36,5 |
14,2 |
4,4 |
1,0 |
1,6 |
13) Bezrobocie |
80,3 |
14,3 |
3,0 |
1,1 |
0,3 |
1,1 |
14) AIDS |
21,1 |
26,2 |
16,7 |
14,6 |
13,5 |
7,8 |
Bardzo wysoka pozycja, jaką zajął w badaniach problem picia alkoholu przez młodzież – zwłaszcza na tle innych problemów w skali lokalnej – jednoznacznie wskazuje priorytetowy kierunek działań, jakie powinny podejmować samorządy gminne w ramach programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. |
GRUPY RYZYKA
Picie napojów alkoholowych zawsze niesie za sobą pewne ryzyko. Rośnie ono wraz ze wzrostem spożycia. Według ocen uczonych brytyjskich niebezpieczeństwo komplikacji zdrowotnych zwiększa się po przekroczeniu poziomu 10 litrów czystego alkoholu wypijanego rocznie przez mężczyzn i 7,5 litra przez kobiety. W naszej próbie wśród konsumentów napojów alkoholowych znalazło się 10% pijących powyżej tego progu. Oznacza to, iż wśród konsumentów napojów alkoholowych w Polsce ok. 2,5 mln stanowią osoby pijące w sposób ryzykowny dla zdrowia.
Tabela 3. Grupy ryzyka – konsumpcja roczna powyżej 10 litrów alkoholu w przypadku
mężczyzn i 7,5 litra w przypadku kobiet (odsetki badanych wśród konsumentów napojów alkoholowych).
|
Mężczyźni |
Kobiety |
Ogółem |
|
14,4 |
3,8 |
9,1* |
Wiek |
|||
18-29 |
15,0 |
4,0 |
9,7* |
30-39 |
15,8 |
5,8 |
10,7 |
40-49 |
17,2 |
4,0 |
10,6 |
50-64 |
13,7 |
3,8 |
8,7 |
65 i więcej |
6,5 |
0,2 |
3,0 |
Stan cywilny |
|||
kawaler/panna |
16,8 |
6,2 |
12,4* |
żonaty/zamężna |
13,1 |
3,0 |
8,1 |
rozwiedziony/rozwiedziona |
16,4 |
3,6 |
9,7 |
wdowiec/wdowa |
9,9 |
3,3 |
5,0 |
Status zawodowy |
|||
praca zawodowa |
13,6* |
4,3 |
9,5* |
rencista, emeryt |
9,3 |
2,7 |
5,6 |
uczeń, student |
11,7 |
3,1 |
7,3 |
gospodyni domowa |
- |
3,1 |
3,1 |
bezrobotny |
24,7 |
6,0 |
15,9 |
inne |
36,6 |
- |
18,6 |
Miejsce wychowania |
|||
w mieście |
14,8 |
4,2 |
9,5 |
na wsi |
14,0 |
3,6 |
8,7 |
Posiadanie dzieci |
|||
bezdzietni |
16,1 |
5,0 |
11,5* |
posiadający dziecko |
13,3 |
3,3 |
7,8 |
Stosunek do religii |
|||
wierzący i praktykujący |
11,5* |
3,2* |
6,8* |
pozostali |
19,3 |
6,1 |
14,3 |
* Różnica jest istotna statystycznie na poziomie istotności p<0,05
Większe frakcje osób z grup ryzyka spotykamy generalnie w grupach o większym średnim spożyciu. Szczegółowe dane na temat zróżnicowania grup ryzyka według cech społeczno-demograficznych zawiera tabela 1.
Osoby pijące w ilościach stwarzających szczególnie wysokie ryzyko powstania szkód zdrowotnych spotykamy prawie 5 razy częściej wśród mężczyzn niż wśród kobiet. Dla całej próby odsetek osób należących do grup ryzyka wśród ludzi młodych i osób w średnim wieku jest podobny, znacznie spada dopiero powyżej 50. roku życia. Rozkład grup ryzyka w poszczególnych kategoriach wiekowych wygląda podobnie u mężczyzn i u kobiet. Najniższe frakcje osób pijących na poziomie zwiększonego ryzyka spotykamy wśród najstarszych, najwyższe – u mężczyzn w grupie czterdziestolatków, u kobiet w grupie o dziesięć lat młodszej.
Podobnie jak w przypadku średniego spożycia, stan cywilny różnicuje badanych pod względem „picia ryzykownego”. Najwyższe odsetki pijących w taki sposób pojawiają się wśród osób stanu wolnego.
Wielkość miejscowości zamieszkania nie wprowadza istotnego zróżnicowania. Także wykształcenie nie wchodzi w zależności istotne statystycznie z piciem ryzykownym.
Status zawodowy koreluje z piciem ryzykownym dla ogółu badanej populacji a także w przypadku mężczyzn. Wyraźnie wyższe odsetki osób z grup ryzyka występują wśród uczących się oraz wśród bezrobotnych. U osób pracujących stanowisko nie wiąże się w sposób istotny statystycznie z piciem ryzykownym. Także status społeczno-zawodowy nie różnicuje badanych pod względem picia ryzykownego. Podobnie miejsce wychowania.
Istotne zróżnicowanie wiąże się z faktem posiadania dzieci. U osób bezdzietnych proporcje pijących w ryzykowny sposób są wyraźnie wyższe niż u osób posiadających dzieci.
Zróżnicowanie w zakresie grup ryzyka wprowadza stosunek do religii, i to zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn. Tak samo u kobiet jaki, i u mężczyzn wierzących i praktykujących pijący ryzykownie występują niespełna dwa razy częściej niż w pozostałych grupach.
Rozpowszechnienie picia kwalifikującego do grupy ryzyka nie jest skorelowane ani z poziomem dochodów, ani z obawą o utratę pracy.
OPINIE O WYBRANYCH KWESTIACH DOTYCZĄCYCH ALKOHOLU
W różnych kwestiach dotyczących picia alkoholu i społecznych reakcji na problem alkoholowy ludzie mają zwykle zróżnicowane przekonania i opinie. Sposób, w jaki się one kształtują stanowi, jak się wydaje, ważny czynnik skuteczności strategii zapobiegawczych. W badaniu poddaliśmy ocenie respondentów kilkanaście takich opinii, prosząc, by przy użyciu skali od „zdecydowanie tak” do „zdecydowanie nie” określili, na ile zgadzają się z każdą z nich. Pozostawiono też możliwość uchylenia się od odpowiedzi. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.
Pierwsza kwestia poddana ocenie badanych to zainteresowanie władz szczebla lokalnego ograniczeniem spożycia alkoholu w miejscowości zamieszkanej przez badanego. Większość badanych (52,7%) uznała, że ich władze lokalne nie są zainteresowane ograniczaniem konsumpcji alkoholu. W aktualnych warunkach prawnych, gdy polityka wobec alkoholu kształtowana jest w znacznym stopniu na poziomie lokalnym, wynik ten nie napawa optymizmem. Kwestią otwartą pozostaje trafność społecznych odczuć w tej materii. Nawet jeśli jest ona niska – tzn. władze lokalne rzeczywiście podejmują wiele działań, by ograniczyć konsumpcję alkoholu, to i tak pozostaje wiele do zrobienia w zakresie ich promocji.
W kwestii roli społeczności lokalnej w niesieniu pomocy ofiarom nadmiernego picia większość badanych zajęła pozytywne stanowisko 71,6% respondentów uważa, że jeśli ktoś pije i nie zapewnia środków do życia żonie i dzieciom, to miejscowa społeczność powinna im pomóc.
Tabela 4. Opinie w wybranych kwestiach dotyczących alkoholu.
|
Zdecydowanie tak |
Raczej tak |
Raczej nie |
Zdecydowanie nie |
Trudno powiedzieć |
1. W mojej miejscowości władze są zainteresowane ograniczeniem spożycia alkoholu |
3,6 |
19,0 |
39,4 |
13,3 |
24,7 |
2. Gdyby ktoś z moich bliskich miał problemy z alkoholem, wiedziałbym gdzie szukać pomocy |
22,6 |
49,4 |
16,1 |
4,4 |
7,4 |
3. W ostatnich latach wzrosła skuteczność leczenia osób uzależnionych od alkoholu |
8,0 |
32,2 |
24,9 |
6,5 |
28,3 |
4. Kogoś, kto ciągle jest pijany powinno się karać |
10,7 |
19,6 |
41,7 |
16,6 |
11,3 |
5. Picie jest jedną z głównych przyczyn z powodu których ludzie robią to, czego nie powinni |
46,8 |
41,7 |
5,1 |
1,2 |
5,3 |
6. Wypicie z kimś, to sposób na okazanie przyjaźni |
2,8 |
22,3 |
37,6 |
29,7 |
7,5 |
7. Pijany, to odrażający widok |
47,6 |
37,5 |
8,0 |
1,4 |
5,5 |
8. Alkoholik, który przestał pić, zasługuje na wiele szacunku |
53,1 |
36,1 |
3,8 |
0,8 |
6,2 |
9. Jeśli ktoś pije i nie zapewnia środków do życia żonie i dzieciom, miejscowa społeczność powinna im pomoc |
23,9 |
47,7 |
11,4 |
4,3 |
12,6 |
10. Ktoś, kto jest alkoholikiem, wywarł wpływ na moje życie |
7,6 |
8,8 |
27,7 |
50,8 |
5,0 |
11. Uzależnienie od alkoholu jest niewyleczalne, nie warto zatem podejmować leczenia |
5,6 |
7,3 |
24,6 |
54,1 |
8,5 |
Warunkiem skorzystania z pomocy w zakresie problemów alkoholowych jest pełna wiedza o jej dostępności. Na pytanie o to, czy respondenci wiedzieliby, gdzie można szukać pomocy dla osoby z problemem alkoholowym 72,0% badanych odpowiedziało twierdząco. Wynik ten jest wyraźnie wyższy niż uzyskany w 1998 r., kiedy to 58,8% potwierdziło swoje kompetencje w tym zakresie. Jednak 16,1% raczej, a 4,4% zdecydowanie nie wiedziałoby, gdzie ma się zwrócić, by uzyskać pomoc. Analogiczne odsetki w 1998 r. wyniosły 24,2% i 7,4%. Porównanie wyników z 1998 r. i 2002 r. ilustruje sukcesy edukacji publicznej w tym zakresie.
Istotnym warunkiem decyzji o zwróceniu się po pomoc jest przekonanie, że może być ona skuteczna. Tylko 12,9% badanych uważa, że uzależnienie od alkoholu jest niewyleczalne, a 50,8% zdecydowanie odrzuca ten pogląd. Trzeba dodać, że 40,2% badanych jest zdania, że w ostatnich latach zwiększyła się skuteczność leczenia odwykowego. W 1998 r. z takim poglądem zgodziło 34,3%. Obraz ten coraz wyraźniej odbiega od dominującego w latach poprzednich „pesymizmu terapeutycznego”, który mógł odwodzić znaczną część potencjalnych pacjentów od decyzji podjęcia leczenia lub przynajmniej dostarczać samousprawiedliwienia do trwania w nałogu.
Ważnym czynnikiem zgłaszalności do leczenia wydają się również być postawy społeczne wobec osób, które podjęły trud leczenia. Na pytanie o to, czy alkoholik, który przestał pić zasługuje na wiele szacunku, twierdząco odpowiedziało aż 89,2% badanych, w tym 53,1% – zdecydowanie.
Kwestię stosunku do picia sondowano przy użyciu dwóch pytań. Pierwsze dotyczyło picia jako przyczyny zachowań odbiegających od normy społecznej. 88,5% badanych zgodziło się z poglądem, że picie jest jedną z głównych przyczyn, z powodu których ludzie robią to, czego nie powinni. W odpowiedzi na drugie pytanie respondenci w większości (67,3%) nie zgodzili się z twierdzeniem, że wypicie z kimś, to sposób na okazanie przyjaźni. Jak pokazują te wyniki, badani zdają się dostrzegać zagrożenia związane z piciem i przynajmniej deklaratywnie nie są skłonni przypisywać alkoholowi pozytywnego znaczenia.
Kwestii stosunku do nadmiernie pijących poświęcone były dwa pytania. Odpowiadając na pierwsze, 85,1% badanych zgodziło się z poglądem, że pijany to odrażający widok, w tym 47,6% – zdecydowanie. Może to oznaczać, że kończy się czas społecznej akceptacji nietrzeźwości i pobłażliwości dla pijanych. Jednocześnie badani nie są w większości zwolennikami radzenia sobie z problemem nietrzeźwości przy użyciu represji. Na pytanie o to, czy kogoś, kto jest ciągle pijany należy karać, zdania respondentów były podzielone. Przeważali jednak przeciwnicy represji – 58,3%. Za karaniem w takich przypadkach opowiedziało się tylko 30,3% badanych. Warto odnotować istotne zmiany w nastawieniach społecznych do karania za pijaństwo w stosunku do 1998 r. W odpowiedzi na identyczne pytanie, sześć lat temu zwolennikami karania było 36,3% badanych, a przeciwnikami 48,1%. Więcej też badanych podówczas uchyliło się od zajęcia stanowiska w tej sprawie.
Ostatnie pytanie z tego bloku dotyczyło osobistych doświadczeń badanych z osobami z problemem alkoholowym. Brzmiało ono następująco: „Ktoś, kto jest alkoholikiem, wywarł wpływ na moje życie”. Co szósty badany uznał, że osoba z problemem alkoholowym wywarła wpływ na jego życie. W tej grupie wpływ taki zdecydowanie potwierdziło 7,6% badanych. Oznacza to, iż w Polsce żyje ok. 4,8 mln osób, które doświadczyły konsekwencji nadużywania alkoholu przez kogoś ze swojego otoczenia.
Badania na temat zachowań trzeźwościowych kierowców
<p><strong>W Instytucie Transportu Samochodowego w Warszawie przeprowadzono badania na temat zachowań trzeźwościowych kierowców.</strong><br />
<br />
Przy szacowaniu rozmiarów zjawiska nietrzeźwości wśród kierowców w Polsce założono, że respondenci potrafią w sposób wiarygodny zdawać relacje i oceniać własne zachowanie w odniesieniu do innych znanych im kierowców. Badania ankietowe przeprowadzono w okresie marzec-czerwiec 2000 roku. Właściwe badania przeprowadzili psychologowie transportu zatrudnieni w 33 pracowniach psychologicznych w kraju.<br />
Ankietowanymi były losowo dobrane osoby dorosłe, tj. powyżej 18. roku życia: kierowcy zgłaszający się na badania psychologiczne, uczestnicy kursów na prawo jazdy, studenci. Ogółem ankiety wypełniło 575 osób. Badania zostały przeprowadzono anonimowo, na terenie 28 miast.<br />
Na początek każda osoba została poproszona o przypomnienie sobie 5 znanych jej osobiście kierowców. Dalej ankietowani wpisywali ich inicjały, wiek i płeć. Następnie przypisywali wymienionych wcześniej kierowców do jednej z trzech kategorii:</p>
<ol type="I">
<li>tych, o których z całkowitą pewnością mogą powiedzieć, że nie wsiądą do samochodu (jako kierowcy) po spożyciu alkoholu, nawet po wypiciu najmniejszej ilości, a gdy są samochodem to nie wypiją w ogóle;</li>
<li>tych, którym zdarza się jeździć po spożyciu niewielkiej, symbolicznej ilości alkoholu, w stanie nie wskazującym na jego spożycie;</li>
<li>tych, którym zdarza się prowadzić samochód po spożyciu alkoholu i nie stanowi to dla nich żadnego problemu, którym zdarza się prowadzić po spożyciu każdej ilości alkoholu, w stanie wskazującym na jego spożycie (widoczne objawy dla otoczenia).</li>
</ol>
<p><br />
<br />
Autorka badań, Ewa Tokarczyk, włączyła również 2 pytania testujące prawdziwość odpowiedzi, więc można sądzić, iż ankietowani w sposób rzetelny i wiarygodny przypisali swoich znajomych kierowców do jednej z trzech wymienionych kategorii.<br />
<br />
<strong>Tabela 1. Ankietowani według płci i wieku</strong></p>
<table width="100%" cellspacing="2" cellpadding="2" border="10" align="center" class="text">
<tbody>
<tr>
<td>
<p align="center"> </p>
</td>
<td>
<p align="center">Do 25 roku życia</p>
</td>
<td>
<p align="center">26 - 35 lat</p>
</td>
<td>
<p align="center">36 - 45 lat</p>
</td>
<td>
<p align="center">46-55 lat</p>
</td>
<td>
<p align="center">56 - 65 lat</p>
</td>
<td>
<p align="center">66 i więcej</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>OGÓŁEM </strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center">Mężczyźni</p>
</td>
<td>
<p align="center">73</p>
</td>
<td>
<p align="center">120</p>
</td>
<td>
<p align="center">118</p>
</td>
<td>
<p align="center">81</p>
</td>
<td>
<p align="center">22</p>
</td>
<td>
<p align="center">0</p>
</td>
<td>
<p align="center">414</p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center">Kobiety</p>
</td>
<td>
<p align="center">28</p>
</td>
<td>
<p align="center">28</p>
</td>
<td>
<p align="center">56</p>
</td>
<td>
<p align="center">44</p>
</td>
<td>
<p align="center">3</p>
</td>
<td>
<p align="center">2</p>
</td>
<td>
<p align="center">161</p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center"><strong>OGÓŁEM </strong></p>
</td>
<td>
<p align="center">101</p>
</td>
<td>
<p align="center">148</p>
</td>
<td>
<p align="center">174</p>
</td>
<td>
<p align="center">125</p>
</td>
<td>
<p align="center">25</p>
</td>
<td>
<p align="center">2</p>
</td>
<td>
<p align="center">575</p>
</td>
</tr>
</tbody>
</table>
<p><br />
Zdecydowana większość ankietowanych potrafiła wskazać pięcioro znajomych kierowców. Stąd uzyskane informacje na temat zachowań trzeźwościowych dotyczą grupy 2.863 kierowców, w tym 506 (18%) kobiet i 2.357 (82%) mężczyzn. <br />
<br />
<strong>Tabela 2. Badani kierowcy ze względu na wiek i płeć</strong></p>
<table width="100%" cellspacing="2" cellpadding="2" border="10" align="center" class="text">
<tbody>
<tr>
<td>
<p align="center"><strong>OGÓŁEM</strong></p>
</td>
<td>
<p align="center">432</p>
</td>
<td>
<p align="center">729</p>
</td>
<td>
<p align="center">862</p>
</td>
<td>
<p align="center">651</p>
</td>
<td>
<p align="center">160</p>
</td>
<td>
<p align="center">29</p>
</td>
<td>
<p align="center">2.863</p>
</td>
</tr>
<tr>
<td height="33">
<p align="center"><strong>Kobiety</strong></p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">95</p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">148</p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">152</p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">97</p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">14</p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">0</p>
</td>
<td height="33">
<p align="center">506</p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center"><strong>Mężczyźni </strong></p>
</td>
<td>
<p align="center">337</p>
</td>
<td>
<p align="center">581</p>
</td>
<td>
<p align="center">710</p>
</td>
<td>
<p align="center">554</p>
</td>
<td>
<p align="center">146</p>
</td>
<td>
<p align="center">29</p>
</td>
<td>
<p align="center">2.357</p>
</td>
</tr>
</tbody>
</table>
<p><br />
Wyniki badań wskazują (tab. 3.), że jedynie 58,5% kierowców to abstynenci. Zdarza się kierować samochodem po niewielkiej ilości alkoholu co trzeciemu kierowcy (29,5%), natomiast aż 12% to ci, którym zdarza się siadać za kierownicą również w stanie widocznego upojenia alkoholowego. Ci ostatni gotowi są jechać po każdej ilości wypitego alkoholu. W związku z tym, że każda ilość spożytego alkoholu prowadzi do zaburzeń zachowania kierowcy, możemy przyjąć, że 41,5% polskim kierowcom zdarza się kierować samochód pomimo zaburzonej sprawności. <br />
<br />
<strong>Tabela 3. Zachowania trzeźwościowe kierowców</strong></p>
<table width="60%" cellspacing="2" cellpadding="2" border="10" align="center" class="text">
<tbody>
<tr>
<td>
<p align="center"><strong>Kierowcy całkowicie trzeźwi (%) </strong></p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>Ci, którym zdarza się prowadzić po symbolicznej ilości alkoholu (%)</strong></p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>Ci, dla których prowadzenie samochodu po każdej ilości alkoholu nie stanowi problemu (%) </strong></p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>RAZEM</strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center">58,5</p>
</td>
<td>
<p align="center">29,5</p>
</td>
<td>
<p align="center">12</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>100</strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="4">
<p align="center"><strong>LICZBY BEZWZGLĘDNE </strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center">1.676</p>
</td>
<td>
<p align="center">845</p>
</td>
<td>
<p align="center">342</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>2.863 </strong></p>
</td>
</tr>
</tbody>
</table>
<p><br />
Dalsza analiza uzyskanych danych wykazała, że nietrzeźwość za kierownicą jest zjawiskiem niezależnym od wieku kierowców. Sprzeczne to jest z popularną opinią, że to zwłaszcza młodym ludziom-kierowcom zdarza się jeździć po spożyciu alkoholu. Badania wykazały natomiast dużą zależność zachowań trzeźwościowych kierowców od płci (tab. 4.). Z danych wynika, że postawę trzeźwościową zdecydowanie częściej wybierają kobiety niż mężczyźni. Ponad 1/4 kobiet kierowców wyklucza możliwość prowadzenia pojazdu po spożyciu jakiejkolwiek ilości alkoholu i nie siada za kierownicą kiedy piła, a gdy ma jechać - nie pije. <br />
<br />
<strong>Tabela 4. Zachowania trzeźwościowe kierowców a płeć [%]</strong></p>
<table width="90%" cellspacing="2" cellpadding="2" border="10" align="center" class="text">
<tbody>
<tr>
<td>
<p align="center"> </p>
</td>
<td>
<p align="center">Kobiety</p>
</td>
<td>
<p align="center">Mężczyźni</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>OGÓŁEM</strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center">Kierowcy całkowicie trzeźwi</p>
</td>
<td>
<p align="center">77,8</p>
</td>
<td>
<p align="center">54,4</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>58,5 </strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p align="center">Ci, którym zdarza się prowadzić po wypiciu symbolicznej ilości alkoholu</p>
</td>
<td>
<p align="center">19,4</p>
</td>
<td>
<p align="center">31,7</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>29,5 </strong></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<p>Ci, dla których prowadzenie po alkoholu nie stanowi problemu</p>
</td>
<td>
<p align="center">2,8</p>
</td>
<td>
<p align="center">13,9</p>
</td>
<td>
<p align="center"><strong>12,0 </strong></p>
</td>
</tr>
</tbody>
</table>
<p><br />
Zaprezentowane badania nie stanowią oczywiście pełnych danych na temat rozmiarów zjawiska nietrzeźwości wśród kierowców w Polsce. Stanowią kolejną próbę oszacowania tego zjawiska. W zależności bowiem od metody badań okazuje się, iż w Polsce po spożyciu alkoholu (dowolnej jego ilości) siada za kierownicą od około 0,2% (wyniki kontroli trzeźwości), przez około 21,7% (badania ankietowe oparte o autoprezentację) do 41,5% kierowców (wyniki uzyskane w opisywanych badaniach). <br />
<br />
Więcej informacji na temat badań można znaleźć w dwumiesięczniku "Problemy Transportu Samochodowego" Nr 1/2002, ss.1-12.</p>
Problemy Alkoholowe w Ocenie Mieszkańców
Problemy Alkoholowe w Ocenie Mieszkańców
Raport z Ogólnopolskich Badań Ankietowych
zrealizowanych w 1998 r.
Janusz Sierosławski
Wprowadzenie
Napoje alkoholowe należą do najpowszechniej spożywanych dóbr konsumpcyjnych. Jednocześnie jest to towar szczególnego rodzaju. Jego specyfika polega na tym, że z piciem wiązać się może wiele negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych. Wynika to z psychoaktywnej funkcji tej substancji. W każdej niemal kulturze istnieje jakaś substancja o tych właściwościach, której używanie jest powszechnie akceptowane, chociaż obwarowane licznymi ograniczeniami regulowanymi przez zespół norm. Owe normy odnoszą się do częstości jej używania, ilości przyjmowanej jednorazowo, okoliczności w jakich można po nią sięgać. Dla naszego kręgu kulturowego taką substancją jest właśnie alkohol. Jeśli używany jest w zgodzie z normami, powstanie negatywnych konsekwencji jest mniej prawdopodobne, jeśli owe normy się przekracza prawdopodobieństwo przykrych konsekwencji rośnie. Gotowość do przestrzegania tych norm warunkowana jest w znacznym stopniu społecznym klimatem wokół picia z jednej strony, a z drugiej - polityką państwa sprzyjającą konsumpcji alkoholu, bądź nastawioną na jej ograniczanie. Z perspektywy profilaktyki szkód związanych z alkoholem istotne wydają się nie tylko postawy wobec samego picia, czy jego konsekwencji, ale również przekonania i opinie w sprawie różnych strategii zapobiegawczych. Jak pokazują wyniki wielu badań i analiz, polskich i zagranicznych ryzyko powstawania szkód jest silnie warunkowane przez poziom spożycia a także wzór picia. Częstotliwość sięgania po napoje alkoholowe, ich rodzaj, ilość spożywana przy jednej okazji, wreszczie okoliczności picia w znacznym stopniu decydują o poziomie ryzyka jakie niesie picie.
Monitorowanie wszystkich tych kwestii jest nie tylko interesujace z poznawczego punktu widzenia, ale pozwala również na formułowanie wniosków przydatnych praktycznie. Dogodnym narzędziem takiego monitorowania są badania ankietowe na reprezentatywnych próbach mieszkańców.
Badania takie mają w Polsce powojennej długą tradycję sięgającą początku lat sześćdziesiątych (Święcicki 1977). Wyczerpujący ich przegląd do połowy lat 80-tych, wraz z analizą problemów metodologicznych znaleźć można w pracach J. Jasińskiego (Jasiński 1989; 1990). Pod koniec poprzedniej dekady i w latach dziewięćdziesiątych zrealizowano kilka kolejnych badań:
- 1989 - Instytut Psychiatrii i Neurologii, próba losowa gospodarstw domowych - ok. 2400 osób w wieku 15 lat i więcej (Moskalewicz, Sierosławski 1991)
- 1990 - OBOP próba losowa 2652 osób 15 lat i więcej ( Jasiński 1990)
- 1992 - Instytut Psychiatrii i Neurologii, próba kwotowa - ok. 1000 osób w wieku 18 lat i więcej (Sierosławski 1993, 1994)
- 1993 - Biuro Pełnomocnika Ministra Zdrowia d/s Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (obecnie Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych), ważona próba kwotowa (ok. 2000 osób w wieku 18 lat i więcej) w skład której weszło 30 prób wojewódzkich - w sumie ok. 17 000 tys. ankiet (Sierosławski 1995, 1996)
Wyniki powyższych badań, podobnie jak tych, które realizowano w latach poprzednich nie są w pełni porównywalne. Decydują o tym różnice w populacjach objętych badaniem, schematach pobierania próby, sposobach pytania o picie i algorytmach szacowania spożycia, wreszcie w szczegółach procedur zbierania danych takich jak stopień przygotowania ankieterów, rodzaj ich szkolenia, stopień szczegółowości instrukcji, poziom kontroli ich pracy, itp. Badanie referowane w tym raporcie, w części dotyczącej osobistych doświadczeń z piciem, najbardziej zbliżone jest do badań z 1982 r. i 1983 r. Również badana populacja oraz sposób doboru próby w obu badaniach nie różnią się znacząco. W pozostałe badaniach z tego okresu spotykamy inne sposoby pytania o picie oraz inne schematy doboru próby. Dokonywanie porównań z tymi badaniami wymaga zatem wiele ostrożności.
Cel badania
Badania ankietowe, które stanowią podstawę tego raportu, zrealizowane zostały z inicjatywy Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Podjęto je we współpracy z Pełnomocnikami Wojewodów ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 7 województw - ciechanowskiego, katowickiego, olsztyńskiego, opolskiego, poznańskiego, suwalskiego i wrocławskiego. Celem badań była ocena konsumpcji alkoholu i percepcji wybranych problemów, które mogą wiązać się z piciem napojów alkoholowych na poziomie poszczególnych województw oraz całego kraju. Badania miały charakter czysto praktyczny - ich wyniki posłużą do kształtowania polityki społecznej w zakresie problemów alkoholowych w skali regionalnej i ogólnopolskiej.
Jednym z celów badania była próba pomiaru spożycia z intencją porównania z wynikami badań poprzednich, szczególnie badań zrealizowanych w 1992 r. i 1993 r., w przypadku których porównywalność wyników budzi najmniej zastrzeżeń. Innym celem była próba diagnozy postaw społecznych wobec picia, problemów z tym związanych oraz polityki państwa w tym zakresie. Opinie w niektórych kwestiach alkoholowych poddano oglądowi na tle stosunku do innych substancji psychoaktywnych.
W polu badania znalazł się także problem społeczno-demograficznych uwarunkowań wzorów picia i postaw wobec alkoholu. Bardzo nierówna dystrybucja spożycia w różnych kategoriach społeczno-demograficznych oznacza zróżnicowany stopień zagrożeń szkodami zdrowotnymi i społecznymi związanymi z alkoholem. Identyfikacja kategorii szczególnie zagrożonych wydaje się istotna z perspektywy planowania działalności profilaktycznej i terapeutycznej.
Praktyczny cel badanie oznacza, że jego wyniki powinny posłużyć do kształtowania polityki wobec alkoholu i dostarczyć wskazówek dla edukacji publicznej na tym polu.
Metoda i materiał badawczy
Wyniki badań ankietowych służą przede wszystkim do analiz rozkładu spożycia, wzorów picia i dystrybucji konsumpcji. Dotychczasowe oszacowania wielkości spożycia na podstawie badań ankietowych poza jednym przypadkiem zawsze znacznie odbiegały od spożycia rejestrowanego w statystykach sprzedaży, podobnie jak ma to miejsce w innych krajach. Wyniki badań ankietowych osiągają zwykle 20% - 60% wielkości rejestrowanej w statystykach sprzedaży. Tak znaczne zaniżenie wielkości spożycia wynika z właściwości metody ankietowej. Wyróżnić można dwa zasadnicze źródła zniekształceń danych: jedno to błędy w relacjach badanych dotyczących ich picia wynikające z nie pamiętania faktów i okoliczności picia a drugie to niedoreprezentowanie w próbach osób nadmiernie pijących z powodu trudności w nawiązaniu z nimi kontaktu lub świadomego zatajania rozmiarów swojego picia. To drugie źródło wydaje się szczególnie istotne w świetle zjawiska koncentracji spożycia. Wprawdzie wyniki badań ankietowych nie pozwalają na bezpośrednie oszacowanie wielkości średniego spożycia, to seria porównywalnych badań powinna pozwolić na śledzenie trendów konsumpcji. Porównywalność wyników rozstrzyga się na kilku decydujących wymiarach, wśród których ważne miejsce zajmuje sposób pytania o picie i metoda wyliczania spożycia.
W polskiej tradycji badań ankietowych nad spożyciem napojów alkoholowych dominują trzy metody pytania o picie i związane z tym algorytmy szacowania konsumpcji.
Pierwsza, nazywana metodą "ostatniej okazji", polega na pytaniu o ostatni przypadek picia każdego z wyróżnionych typów napojów alkoholowych. Notuje się liczbę dni jaka upłynęła od ostatniego picia każdego z napojów do momentu badania i ilość wypitego wówczas trunku. Jako miarę częstości picia przyjmuje się podwojony okres między momentem picia a momentem badania. Tak określoną częstość po przetworzeniu na liczbę konsumpcji w roku wymnaża się przez wielkość spożycia jednorazowego zanotowanego w badaniu traktowaną jako typową dla respondenta. Wyliczone w ten sposób spożycie każdego z napojów przelicza się na 100% alkohol i sumuje otrzymując globalne spożycie badanego w ciągu roku.
Drugi sposób szacowania, nazywany metodą "trzech ostatnich okazji", polega na pytaniu o trzy ostatnie przypadki picia jakiegokolwiek napoju alkoholowego, tzn. o to kiedy miały one miejsce oraz jakie napoje, w jakiej ilości badany wypił. Czas jaki upłynął od trzeciej okazji do momentu badania przyjmuje się jako reprezentatywny okres dla rytmu picia respondenta i w oparciu o ten interwał oraz ilości poszczególnych napojów szacuje się wielkość spożycia. W odróżnieniu od poprzedniej metody, nie wyznacza się z góry typów napojów. Jeśli jakiś napój nie wystąpił w czasie trzech ostatnich okazji nie można stwierdzić, czy badany pił go w czasie ostatniego roku. Metoda to pozwala natomiast na oszacowanie ogólnej częstotliwości picia wszystkich napojów alkoholowych oraz spożycia jednorazowego przy jednej okazji, nawet jeśli składały się na nią różne rodzaje napojów, co nie jest bezpośrednio osiągalne przy poprzedniej metodzie.
Omówione dotychczas metody łączy pytanie o fakty i przerzucenie ciężaru oszacowania na badacza, a właściwie na algorytm wyliczania. Trzecia metoda określana jako "samoocena" lub "częstość x ilość" bazuje na ocenach dokonywanych przez respondenta. Ma on za zadanie samodzielnie oszacować częstość picia poszczególnych napojów i typową dla siebie ilość wypijaną jednorazowo. Obie te wielkości po wymnożeniu, przeliczeniu na 100% etanol i zsumowaniu dają konsumpcję roczną respondenta. Z góry narzucony podział na typy napojów wyznacza podobny jak w przypadku pierwszej metody rodzaj analiz.
Warto również zauważyć, że przedmiotem badania metodą trzech ostatnich okazji jest spożycie jakiegokolwiek napoju alkoholowego. Nie czyniąc wstępnego rozróżnienia między poszczególnymi typami napojów, zakłada się w pewnym sensie ich ekwiwalentność. Abstrahuje się zatem od ewentualnych różnic w stylach picia różnych napojów. Inaczej rzecz się ma w przypadku dwu pozostałych metod. Pytając osobno o spożycie poszczególnych napojów alkoholowych, zakłada się że pije się je inaczej.
Na koniec trzeba dodać, że każda z przedstawionych wyżej metod daje inne wyniki oszacowania i trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, który z nich odznacza się najwyższą trafnością.
W referowanym badaniu, podobnie jak w badaniach z 1992 r. i z 1993 r. zastosowano dwie metody pomiaru spożycia. Najpierw zapytano o ostatnią okazję picia każdego z wyróżnionych napojów alkoholowych tj.: wódki, bimbru, wina, wina domowego i piwa. Na podstawie odpowiedzi na to pytanie oszacowano konsumpcję badanych według algorytmu "ostatniej okazji". Następnie w osobnym pytaniu zastosowano metodę "częstość x ilość". Podstawą oszacowań prezentowanych w tym raporcie jest metoda "ostatniej okazji". Wybór tej metody podyktowany był względami porównywalności z większością wcześniejszych badań. Wyniki uzyskane ta metodą zostały skonfrontowane z wynikami metody "częstość - ilość".
Pojęcie abstynencji zdefiniowane zostało operacyjnie, na poziomie zachowań, jako nie picie żadnego napoju alkoholowego w okresie ostatnich 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzających moment badania. Takie określenie abstynencji na potrzeby badań ankietowych ma długą tradycję w polskiej historii badań nad konsumpcją alkoholu (Święcicki 1977, Falewicz 1968, Jasiński 1985, 1990, Zieliński 1993, Moskalewicz, Sierosławski 1992, Sierosławski 1982, 1995). Abstynenci byli wyłaniani na podstawie odpowiedzi na pytanie o ostatnie przypadki picia poszczególnych napojów alkoholowych (ostatnia okazja).
Badanie zostało zrealizowane w lecia (czerwiec - lipiec) 1998 r. na próbie udziałowej mieszkańców w wieku 18 lat i więcej. Zastosowano metodę wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzanych przez ankieterów. Badanie terenowe przeprowadziła Sopocka Pracownia Badań Społecznych. W instrukcja dla ankieterów zwrócono szczególną uwagę na kwestie anonimowości badań oraz na konieczność nie ujawniania przed respondentom własnego stosunku do alkoholu - niezależnie czy jest on pozytywny, czy negatywny - ze względu na możliwość skrzywienia wyników.
Schemat doboru próby opierał się na losowaniu obwodów spisowych, a następnie doborze respondentów przez ankieterów zgodnie z założeniami kwoty. W wylosowanym obwodzie ankieter przeprowadzał 10 wywiadów.
Badaniami objęto próbę ogólnopolską oraz 7 prób wojewódzkich (tabela 1). Ankiety z prób wojewódzkich weszły do próby ogólnopolskiej z odpowiednimi wagami wyrównywującymi dysproporcje wynikające z doreprezentowania województw w których prowadzono badania.
Rozkład cech społeczno-demograficznych w próbie zawiera tabela 2. Zestaw zmiennych służących do opisu próby a następnie wykorzystywany do analiz w roli czynników wyjaśniających zachowania alkoholowe i postawy wobec alkoholu nie odbiega od standardu wyznaczanego przez poprzednie badania.
Komentarza wymaga konstrukcja zmiennej - status społeczno-zawodowy. Podstawowym kryterium był zawód wykonywany badanego. W przypadku emerytów, rencistów i bezrobotnych decydujący był zawód wykonywany ostatnio w okresie aktywności zawodowej, w przypadku innych osób nie pracujących jak np. uczniowie, studenci, kobiety zajmujące się domem brano pod uwagę zawód osoby, na której utrzymaniu był badany ze szczególnym wskazaniem na głowę rodziny. Tak skonstruowana zmienna pozwala na sklasyfikowanie wszystkich respondentów bez względu na to czy pracują, chociaż nie według dokładnie tego samego kryterium. Należy ją zatem traktować jako przybliżony wskaźnik statusu społecznego.
Ostatnia cecha uwzględniona w tabeli, tj. stosunek do religii wykracza poza standardowy zestaw cech społeczno-demograficznych. Jej uwzględnienie podyktowane było silną mocą predykcyjną tego czynnika w wyznaczaniu postaw i zachowań alkoholowych. Można też próbować interpretować go jako wskaźnik przywiązania do tradycyjnych wartości.
Wyniki
Alkoholizm jako problem społeczny
Pojęcie alkoholizmu należy już obecnie do historii dorobku intelektualnego w zakresie problematyki alkoholowej. Zastąpiły go i uściśliły nowocześniejsze pojęcia: uzależnienie, nadużywanie, problemy czy niesprawności związane z alkoholem (Helgason 1986). W języku potocznym jest ono jednak dalej obecne i zgodnie z poprzednią tradycją bywa rozumiane szeroko, jako picie nadmierne, niezgodne z normami, powodujące powstawanie problemów. Poza licznymi wadami, pojęcie to ma istotną zaletę - stanowi w potocznym rozumieniu syntezę problemu społecznego. W takiej też roli znalazło się w ankiecie w zestawieniu z hasłowymi określeniami innych problemów.
Na wstępie wywiadu respondenci zostali poproszeni o ocenę, na pięciostopniowej skali, ważności w skali kraju, każdego z podanych 14 problemów społecznych. Krańce skali wyznaczały odpowiedzi "bardzo ważny" i "nieważny". Pozostawiono też respondentom możliwość odpowiedzi "trudno powiedzieć". Następnie proszono ich o wybór jednego problemu ich zdaniem najważniejszego. Lista problemów poddana ocenie badanych zaczerpnięta została z badań przeprowadzonych w 1992 r. i nawiązywały do badań wcześniejszych z 1989 r. i 1984 r. W badaniach z 1992 r. lista została uzupełniona o nowopowstałe zjawiska, jak np. bezrobocie. W obecnych badaniach dodano kolejne trzy problemy tj. "przemoc w rodzinie", "przemoc i agresję na ulicach" oraz "picie alkoholu przez młodzież". Wyniki zestawiono w tabeli 3 i tabeli 4.
W skali kraju na pierwsze miejsce wysuwa się problem przemocy i agresji na ulicach. Najwyższy odsetek badanych uznał go za bardzo ważny (66,3%), najczęściej też wybierany był jako najważniejszy (18,4%) Na drugim miejscu ulokawał się problem bezrobocia - 58,6% wyborów jako bardzo ważny i 18,4% jako najważniejszy. Alkohololizm pojawia się na trzecim miejscu pod względem odsetka osób traktujących dany problem jako bardzo ważny (55,6%) oraz na czwartym miejscu wśród problemów najważniejszych - 9,9%. Picie alkoholu przez młodzież - drugi alkoholowy problem poddany pod ocenę badanych został uznany za bardzo ważny przez 52,7% badanych, jednak tylko niespełna 4% było skłonnych uznać go za problem najważniejszy.
Jak wspomniano pytanie o ocenę ważności poszczególnych problemów społecznych wpisuje się w długą tradycję badań sięgającą lat siedemdziesiątych. Na różnych listach problemów społecznych poddawanych ocenie badanych w poprzednich latach alkoholizm lokował się nieodmiennie na czele rankingu. Było tak, gdy badani dokonywali oceny sytuacji na poziomie całego kraju. Oceny odnoszone do skali lokalnej - miasta, gminy, osiedla lokowały alkoholizm na dalszych pozycjach. W naszym badaniu również zapytaliśmy respondentów o ocenę ważności każdego z problemów nie tylko na poziomie kraju ale również na w skali miejscowości, w której mieszkają. Zastosowano dwa identyczne pytania ale odniesione do sytuacji lokalnej. Rozkłady odpowiedzi zestawiono w tabeli 5 i tabeli 6.
Oceny formułowane w odniesieniu do poziomu miejscowości przynoszą nieco inny obraz. Na plan pierwszy wysuwa się tu kwestia bezrobocia - 50,2% ocen "bardzo ważny" i 22,7% wyborów jako najważniejszy. Uznany za najważniejszy w skali kraju problem "przemocy i agresji na ulicach" znalazł się na trzecim miejscu. Na drugą pozycję zaś wysunął się alkoholizm. Jako bardzo ważny oceniło go 46,6% badanych, zaś za najważniejszy uznany został przez 15,1%. Warto zauważyć, że wyniki te oznaczają odwrócenie obecnej w poprzednich badaniach tendencji lokowania wyżej problemu alkoholizmu w odniesieniu do całego kraju niż do własnej miejscowości. Może to oznaczać, że mieszkańcy lepiej niż w poprzednich latach potrafią identyfikować ten problem w swoim otoczeniu, stali się bardziej na niego wyczulani.
Konsumpcja napojów alkoholowych
Prezentację wyników badania odnoszących się do picia napojów alkoholowych przez badanych zaczniemy od ogólnej charakterystyki spożycia i wzorów picia w 1998 r., następnie przejdziemy do analizy spożycia według cech społeczno-demograficznych a na koniec tej części przedstawimy porównanie ogólnej charakterystyki spożycia z wynikami badań wcześniejszych.
Ogólna charakterystyka spożycia
W tabeli 7 przedstawiono wyniki oszacowania średniego spożycia trzech głównych typów napojów alkoholowych w przeliczeniu na 100% alkohol oraz wszystkich napojów alkoholowych ogółem. Podstawą oszacowań była metoda "ostatniej okazji". Do napojów spirytusowych w tym oszacowaniu zostały włączone wódki, koniaki, brandy itp., a także koktajle sporządzane na bazie napojów spirytusowych. Podobnie włączony został bimber. Do win, poza winem gronowym zaliczone zostały wina owocowe, szampan oraz wino domowe. Do piw wszystkie gatunki tego napoju, włącznie z piwem ciemnym, ale z pominięciem bezalkoholowego.
Jak można to wyczytać z danych zawartych w tabeli w strukturze spożycia przeważają napoje spirytusowe. Na drugim miejscu jest piwo, stawkę zamyka wino. Średnie spożycie wszystkich napojów alkoholowych ogółem oszacowanie w badaniu jest bardzo niskie, znacznie poniżej spożycia rejestrowanego w statystykach sprzedaży. Taki wynik nie jest zaskoczeniem. Metoda ankietowa, jak pamiętamy, zawsze daje znacznie niższe oszacowania. W dalszej części raportu porównamy te wyniki z wynikami badań wcześniejszych, co powinno pozwolić na dokonanie oceny jeśli nie poziomu spożycia to przynajmniej jego dynamiki.
W tabeli 8 zestawiono oszacowania przeprowadzone dwoma metodami bazującymi na dwóch niezależnych pytaniach. Warto zauważyć, że porównanie wyników uzyskanych metodą "ostatniej okazji" i metodą "samooceny" wykazuje rozbieżności zarówno co do poziomu ogólnego spożycia jak i jego struktury. Obie metody dają najbardziej zbliżone oszacowania w przypadku piwa i najbardziej odbiegające od siebie w przypadku napojów spirytusowych. Oszacowanie spożycia piwa metodą samooceny niewiele odbiega od oszacowania przy pomocy metody "ostatniej okazji". Ta druga daje natomiast dwukrotnie wyższe oszacowanie konsumpcji spirytualiów wina niż pierwsza.
Wzory picia
Obok średniego spożycie poszczególnych typów napojów alkoholowych dostarczającego podstawy do oceny ich wkładu w ogólne spożycie, miarą popularności tych napojów może być odsetek ich konsumentów. Dane na ten temat zawiera tabela 9. Najwyższym odsetkiem konsumentów cieszą się napoje spirytusowe, nieco niższym piwo, zdecydowanie najmniej popularnym napojem pozostaje wino.
W tabeli można znaleźć nie tylko informacje o tym jaki odsetek konsumentów alkoholu pije piwo, wino czy wódkę ale również jak kształtują się frakcje badanych, w których spożyciu pojawiają się różne kombinacje tych napojów. Dane z tabeli przekonują, że najliczniejsza frakcja konsumentów napojów alkoholowych sięga po wszystkie trzy rodzaje napojów. Dość znaczny jest też odsetek osób, w których spożyciu pojawia się piwo i napoje spirytusowe, natomiast brak wina.
W tabeli 10 zestawiono dane dotyczące odsetka konsumentów poszczególnych typów napojów, ich średniego spożycia liczonego dla konsumentów alkoholu i średniego spożycia policzonego tylko dla pijących dany napój. Intencją takiego zestawienia jest pokazania jak popularność danego napoju mierzona odsetkiem jego konsumentów wiąże się z jego spożyciem.
Prowadząc dalej analizę zobaczmy jak średnie spożycie poszczególnych napojów rozkłada się na częstość picia i spożycie jednorazowe. Te dwa wymiary są tu bowiem decydujące. Dalsze analizy poprowadzimy dla bardziej szczegółowej kategoryzacji napojów, za każdym razem ograniczając dane tylko do ich konsumentów. Dane o średniej częstotliwości picia poszczególnych napojów oraz odsetkach osób, które piły w czasie ostatnich dwu dni przed badaniem oraz ostatnich 7 dni przed badaniem zawarto w tabeli 11. Dane o spożyciu jednorazowym odnotowanym przy ostatniej okazji picia danego napoju znajdują się w tabeli 12.
Jak pokazują dane zawarte w tabelach, każdy z napojów pije się inaczej. Wódkę pije się średnio 36 razy do roku, czyli raz na ok. 10 dni. Średnio przy jednej okazji wypija się jej ok. 180 gram. Osoby pijące bimber robią to znacznie rzadziej za to w nieco większych ilościach jednorazowo.
Wino cechuje stosunkowo niska średnia konsumpcja jednorazowa - ok. 200 g. i jednocześnie względnie niska częstotliwość picia. Nieco częściej i w większych ilościach jednorazowych pije się wino domowe.
Piwo na tle innych napojów alkoholowych odznacza się względnie wysoką częstotliwością picia i niezbyt znacznym spożyciem jednorazowym. Prawie połowa konsumentów tego napoju pije go w ilościach równych jednej półlitrowej butelki czy puszki. Odsetki konsumentów przekraczających tę miarę są znacznie niższe niż wypijających mniej niż pół litra.
Porównanie częstotliwości picia i spożycia jednorazowego wina i wódki wskazuje na wyraźną przewagę tego pierwszego napoju. Wprawdzie miary spożycia jednorazowego nie są ze sobą bezpośrednio porównywalne ze względu na inna zawartość alkoholu to jednak z rozkładów wyraźnie widać, że wódka pita jest generalnie w większych ilościach
Generalnie w przedstawionych w tabelach rozkładach wyczytać można różne funkcje pełnione przez poszczególne napoje. Wino bardziej pełni funkcje symboliczne. Wódka pozostaje w swojej tradycyjnej roli podstawowego napoju alkoholowego, dla wielu pełni funkcje intoksykacyjne. Picie piwa ma bardziej codzienny charakter, wydaje się, że czasem zastępuje napoje orzeźwiające.
Okazje picia napojów alkoholowych
Jak wynika z wcześniejszych badań i potocznych obserwacji w Polsce pije się z zadziwiająco wielu powodów. Dane o rozkładzie typów okazji picia poszczególnych napojów alkoholowych zawarto w tabeli 13.
W przypadku wódki i wina najwięcej okazji przypada na imieniny lub urodziny. Jako następne pojawiają się spotkania towarzyskie zaplanowane i niezaplanowane. Ogólny obraz jaki wyłania się z rozkładu odpowiedzi to raczej, jeśli już nie odświętny, to przynajmniej okolicznościowy model picia. Do rzadkości należą osoby pijące do posiłku, w gronie domowników. Stosunkowo rzadko też spotykamy przypadki picia związanego z wypłatą, oblewaniem czy załatwieniem jakiejś sprawy.
Inaczej wygląda rozkład okazji wina domowego i bimbru. Wprawdzie tu również ważne miejsce zajmują okazje okolicznościowe ale niewiele rzadziej zdarza się picie bez specjalnej okazji. Można przypuszczać, że w tych przypadkach, szczególnie gdy chodzi o bimber, ważna jest funkcja intoksykacyjna.
Najbrdziej od pozostałych napojów alkoholowych odróżnia się piwo. Ten napój pity jest przede wszystkim bez specjalnej okazji - takiej odpowiedzi udzieliło ponad 2/3 konsumentów. Na imieninach, czy urodzinach piwo pojawia się bardzo rzadko.
Rozkład spożycia
Średnia konsumpcja alkoholu szacowana na wstępie tej części raportu kryje bardzo silne zróżnicowania widoczne gdy spojrzymy na cały rozkład. Na jej podstawie nie dowiemy się ile pije przeciętny mieszkaniec naszego kraju. W tabeli 14. zawarto odsetki badanych przyporządkowane do poszczególnych poziomów konsumpcji. Kształt rozkładu wykazuje silnie skośny charakter. Stosunkowo nieduże ilości, nie przekraczające 1,2 litra czystego alkoholu rocznie cechują przeszło połowę konsumentów alkoholu. W miarę przechodzenia do coraz wyższych poziomów spożycia maleją odsetki konsumentów. Znaczne ilości, powyżej 12 litrów 100% alkoholu rocznie spożywa nieco ponad 7% pijących. Jeśli przypomnimy sobie, że średnie spożycie dla pijących wynosiło 3,95 litra to zauważymy, że poniżej tego poziomu pije znacznie ponad połowa konsumentów. Osoby, których roczną konsumpcję wylicza się na poziomie przekraczającym 12 litrów traktuje się jako nadmiernie pijacych. Jeśli grupę tą odniesiemy do wszystkich badanych, to możemy oszacować proporcję nadmiernie pijących na ok. 6%.
Społeczno-demograficzne uwarunkowania spożycia
Abstynencja
Charakterystykę dystrybucji spożycia napojów alkoholowych w różnych grupach społeczno-demograficznych poprzedźmy analizą rozkładu abstynencji. Na wstępie trzeba wyróżnić grupę abstynentów, a więc osób które nie mają żadnego udziału w konsumpcji alkoholu. Abstynenci zawsze byli w Polsce w mniejszości. Ich odsetek może się jednak znacznie zmieniać. Niepijący mogą być sprzymierzeńcami w realizacji polityki nastawionej na ograniczanie konsumpcji alkoholu. W naszym badaniu odnotowaliśmy 19% abstynentów.
Jak pokazują wyniki wszystkich dotychczasowych badań rozpowszechnienie abstynencji w różnych kategoriach społeczno-demograficznych jest silnie zróżnicowane. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zróżnicowania te ulegały zmianom. Zobaczmy zatem jak wygląda rozkład tej cech w naszym społeczeństwie w 1998 r. Dane na ten temat zgromadzono w tabeli 15.
Na wstępie warto zauważyć, że abstynenci rekrutują się głównie spośród kobiet, wśród mężczyzn jest ich ponad dwukrotnie mniej. Jeszcze silniejsze zróżnicowanie wprowadza zmienna wieku. Wśród osób po sześćdziesiątce jest 7 razy więcej abstynentów, niż wśród osób w wieku 18 - 29 lat. Najwyższy odsetek niepijących odnotowano wśród kobiet po sześćdziesiątce - prawie 57%. Rozkład odsetka abstynentów według wieku ma charakter liniowy. Zarówno u mężczyzn jak u kobiet najniższe odsetki notujemy wśród najmłodszych. Następnie są one coraz wyższe w miarę przechodzenia do satrszych grup wiekowych.
Istotne, chociaż słabsze zróżnicowanie wiąże się ze stanem cywilnym. Zgodnie z oczekiwaniami formułowanymi na podstawie rozkładu wieku najwyższe rozpowszechnienie abstynencji notujemy wśród wdów i wdowców a najniższe wśród kawalerów i panien.
Wielkość miejscowości zamieszkania różnicuje rozpowszechnienia abstynencji tylko dla wszystkich badanych. Gdy analizujemy osobno mężczyzn i kobiety zróżnicowania nie jest istsotne statystycznie. Osoby nie pijące spotykamy najczęściej w wielkich miastach (pow. 500 tys. mieszkańców) a najrzadziej w miastach średniej wielkości.
Popularność abstynencji wiąże się wyraźnie z wykształceniem. Zależność ma chrakter krzywoliniowy. Najwyższe odsetki nie pijących obserwujemy wśród osób z wykształceniem podstawowym i wyższym a najniższe w kategorii wykształcenie zasadniczego zawodowego i średniego. Prawidłowość ta odnosi się zarówno do całej zbiorowości jak do kobiet i mężczyzn osobno.
Abstynenci najsłabiej reprezentowani są wśród uczniów i studentów, dotyczy to zarówno mężczyzn jak kobiet. Najczęściej spotkać ich można wśród emerytów i rencistów, co jest oczywiste w świetle zależności powstrzymywania się od picie z wiekiem. W przypadku osób pracujących zajmowanie stanowiska kierowniczego nie wiąże się w sposób istotny statystycznie z prawdopodobieństwem zaliczania się do abstynentów. Warto zauważyć, że w przypadku kobiet status bezrobotnego sprzyja abstynencji, u mężczyzn wręcz przeciwnie.
Istotną osią zróżnicowania jest status społeczno-zawodowa. Najwyższe odsetki abstynentów spotyka się wśród osób z rodzin robotników niewykwalifikowanych oraz utrzymujących się z pracy na roli. Odnosi się to przede wszystkim do kobiet. Warto zwrócić uwagę, że odsetek abstynentów na wsi i w mieście był podobny. Oznacza to, że w przypadku kobiet ochrona tradycyjnej wartości abstynencji wiąże się nie tyle z mieszkaniem na wsi, co z rolniczym charakterem gospodarstwa domowego. Drugą kategorią kobiet o względnie wysokim rozpowszechnieniu abstynencji są robotnicy niewykwalifikowani. Wiązać to można również z pewnym konserwatyzmem tej grupy społecznej. Wśród mężczyzn nie odnotowujemy istotnego zróżnicowania.
Miejsce wychowania wprowadza zróżnicowania korespondujące z poprzednio stwierdzonymi. Odnoszą się one zarówno do kobiet, jak do mężczyzn. Wśród osób, które wychowywały się na wsi znacząco częściej spotykamy abstynentki i abstynentów.
Na rozpowszechnienie abstynencji wpływa również liczba posiadanych dzieci. Najwięcej nie pijących spotykamy wśród osób, które mają troje dzieci lub więcej. Prawidłowość ta wynikać może zarówno ze zróżnicowań wynikających z wieku - osoby wielodzietne częściej znaleźć można wśród starszych, jak również, szczególnie w przypadku kobiet - z postaw konserwatywnych, których wyrazem byłaby zarówno wielodzietność jak zgoda na normę nakazującą kobietom wstrzemięźliwy stosunek do alkoholu. Nie bez znaczenia jest też zapewne gorsza, statystycznie rzecz biorąc sytuacja materialna rodzin wielodzietnych.
Znaczenie postaw światopoglądowych dla rozpowszechnienia abstynencji pokazuje związek tej cechy ze stosunkiem do religii. Zarówno wśród ogółu badanych, jak przede wszystkim wśród kobiet istotnie wyższe odsetki nie pijących obserwujemy wśród wierzących i praktykujących, niż wśród pozostałych. Tutaj również jednak nie możemy wykluczyć interweniującego wpływu wieku badanych.
Podsumowując prawidłowości rządzące rozpowszechnieniem abstynencji w różnych segmentach struktury społeczno-demograficznej, warto zauważyć, że najsilniejsze zróżnicowania wprowadza tu wiek i zmienne z nim związane takie jak stan cywilny czy status zawodowy, a następnie płeć.
Średnie spożycie
Najbardziej syntetyczną, chociaż niedoskonałą, charakterystyką picia jest średnia roczna konsumpcja 100% alkoholu. Dla potrzeb analizy dystrybucji spożycia średnie liczone są tylko dla konsumentów napojów alkoholowych, po wyeliminowaniu abstynentów. Średnie spożycia dla poszczególnych grup badanych mogą być zaniżone podobnie jak średnia dla całej populacji, dlatego należy je traktować tylko jako wskaźniki służące do badania zróżnicowania. Ich analiza pozwala na porównania pod względem poziomu spożycia poszczególnych grup społeczno-demograficznych. Dzięki temu możemy odpowiadać na pytania o czynniki wyznaczające poziom spożycia, innymi słowy powiedzieć możemy w jakich grupach pije się najwięcej a w jakich najmniej. Dane o tych zróżnicowaniach zawarto w tabeli 16.
Zmienną najsilniej różnicującą poziom spożycia okazała się płeć. Mężczyźni piją ponad trzykrotnie więcej niż kobiety. Bardzo silne zróżnicowanie wiąże się z wiekiem. Dane dotyczące średniej konsumpcji zarówno u mężczyzn jak i u kobiet pokazują na jej krzywoliniowy związek z wiekiem. Najmniej piją osoby najstarsze po sześćdziesiątym piątym roku życia i najmłodsi przed trzydziestką. Rozkład ten jest nieco skośny - najwyższe spożycie notujemy w kategorii wiekowej 40-49 lat.
Stan cywilny, różnicuje w sposób istotny statystycznie jedynie spożycie ogółu badanych. Zdecydowanie najwięcej piją osoby rozwiedzione, a najmniej wdowy i wdowcy.
Wielkość miejscowości zamieszkania ma wpływ, w sensie statystycznym, na rozmiary konsumpcji alkoholu. Wpływ ten ogranicza się do mężczyzn. Najwięcej piją panowie mieszkający na wsi. W miastach średnia konsumpcja dla pijących mężczyzn jest mniejsza i niezróżnicowana ze względu na wielkość miasta.
Interesujące zróżnicowanie rozmiarów picia wprowadza poziom wykształcenia. Zróżnicowanie to jest istotne statystycznie tylko w odniesieniu do wszystkich badanych - najwyższym spozyciem charakteryzują się osoby z wyszkształceniem zasadniczym zawodowym. U kobiet, chociaż brak statystycznej istotności, to widać, że w miarę wzrostu wykształcenia wzrasta średnie spożycie. Dla kobiet z wykształceniem wyższym jest ono przeszło półtora raza wyższe niż dla kobiet z wykształceniem podstawowym. Zależność ta ma charakter liniowy. W przypadku mężczyzn można jedynie odnotować, że wykształcenie wyższe wiąże się z nieco mniejszym spozyciem.
Kobiety najniżej wykształcone wydają się najmniej wyemancypowane na wymiarze zachowań alkoholowych. Różnica między piciem mężczyzn i kobiet jest najwyższa w kategorii wykształcenia podstawowego - prawie czterokrotna. Wśród osób z wykształceniem wyższym mężczyźni piją już tylko niespełna dwa razy więcej niż kobiety. Jest to ilustracja szerszego procesu unifikacji kulturowej wzorów zachowań w tej kategorii wykształcenia prowadzącej do upodobniania się ról społecznych związanych z płcią.
Status zawodowy różnicuje spożycie badanych tylko w odniesieniu do mężczyzn. Poziom konsumpcji kobiet nie wiąże się statystycznie ze statusem zawodowym. Najwyższe średnie spożycie występuje u bezrobotnych mężczyzn. Wynik ten koresponduje z rezultatami badania z 1993 r.
Struktura społeczno-zawodowa w niewielkim stopniu wpływa na poziom konumpcji. Relatywnie najmniej piją osoby wywodzące się z rodzin pracowników umysłowych. Największe spożycie obserwujemy wśród przedstawicieli sektora prywatnego (przedsiębiorca, rzemieślnik, kupiec itp.) oraz robotników niewykwalifikowanych.
Podobnie jak w przypadku rozpowszechnienia abstynencji miejsce wychowania w podziale na miasto i wieś wpływa w sensie statystycznym na poziom konsumpcji napojów alkoholowych, ale tylko u mężczyzn. Wśród nich osoby, które wychowywały się na wsi piją więcej niż te, które wychowywały się w mieście.
Liczba posiadanych dzieci nie wpływa poziom spożycia, ani wśród mężczyzn, ani wśród kobiet.
Ostatnia zmienna uwzględniona w analizach - stosunek do religii - różnicuje spożycie znowu tylko u kobiet. W ich przypadku średnia konsumpcja wierzących i praktykujących jest znacznie niższa niż pozostałych.
Podsumowując zróżnicowanie średniego spożycia ze względu na cechy położenia społeczno-demograficznego trzeba zaznaczyć, że do grup o najwyższym spożyciu wśród mężczyzn zaliczają się osoby w wieku 40-49 lat, mieszkańcy wsi, robotnicy niewykwalifikowani oraz bezrobotni. Wśród kobiet relatywnie najwyższe spożycie notujemy u osób legitymujących się wyższym wykształceniem, osób osadzonych w rodzinach nowej klasy średniej i niewierzących lub wierzących ale nie praktykujących.
Grupy ryzyka
Picie napojów alkoholowych zawsze niesie za sobą pewne ryzyko. Rośnie ono wraz ze wzrostem spożycia. Według ostatnich ocen uczonych brytyjskich niebezpieczeństwo komplikacji zdrowotnych zwiększa się po przekroczeniu poziomu 10 litrów czystego alkoholu rocznie w przypadku mężczyzn i 7.5 litra w przypadku kobiet. W naszej próbie wśród konsumentów napojów alkoholowych znalazło się 10% pijących powyżej tego progu. Większe frakcje osób z grup ryzyka spotykamy generalnie w grupach o większym średnim spożyciu. Szczegółowe dane na ten temat zróżnicowania grup ryzyka według cech społeczno-demograficznych zawiera tabela 17.
Osoby pijące w ilościach stwarzających szczególnie wysokie ryzyko powstania szkód zdrowotnych spotykamy prawie 3 razy częściej wśród mężczyzn niż wśród kobiet. Dla całej próby odsetek osób należących do grup ryzyka wśród ludzi młodych i osób w średnim wieku jest podobny, znacznie spada dopiero powyżej pięćdziesiatego roku życia. Rozkład grup ryzyka w poszczególnych kategoriach wiekowych wygląda podobnie u mężczyzn i u kobiet. Najniższe frakcje osób pijących na poziomie zwiększonego ryzyka spotykamy wśród najstarszych, najwyższe - w kategorii czterdziestolatków.
Inaczej niż w przypadku średniego spożycia, stan cywilny nie różnicuje badanych pod względem "picia ryzykownego".
Wielkość miejscowości zamieszkania wprowadza istotne zróżnicowania tylko dla mężczyzn. Najwyższe odsetki mężczyzn zaliczanych do grupy ryzyka notujemy na wsi. Miasta różnej wielkości nie róznią się mięzy sobą pod tym względem.
Wykształcenie w zasadzie wchodzi w zależności istotne statystycznie z piciem ryzykownym tylko w odniesieniu do wszystkich badanych i kobiet z osobna. Wśród mężczyzn odsetek osób zaliczanych do grup ryzyka jest wyraźnie niższy w kategorii wykształcenia wyższego, podczas gdy u kobiet w tej kategorii notujemy wyraźnie niższy odsetek pijących ryzykownie. W efekcie różnice między kobietami i mężczyznami z dyplomem wyższej uczelni pod względem rozpowszechnienia picia ryzykownego zacieraja się całkowicie.
Status zawodowy koreluje z piciem ryzykownym tylko w przypadku mężczyzn. U obu płci wyraźnie wyższy odsetek osób z grup ryzyka występuje wśród uczących się. U mężczyzn zdecydowanie najwyższy jest on wśród bezrobotnych.
U osób pracujących stanowisko nie wiąże się w sposób istotny statystycznie z piciem ryzykownym. Także status społeczno-zawodowy nie różnicuje badanych pod względem picia ryzykownego. Podobnie miejsce wychowania i liczba dzieci.
Zróżnicowanie w zakresie grup ryzyka wprowadza natomiast stosunek do religii, i to zarówno w przypadku kobiet jak mężczyzn. U kobiet wierzących i praktykujących pijący ryzykownie występują niespełna trzy razy częściej niż u pozostałych kobiet.
Ogólna charakterystyka spożycia w 1998 r. na tle wyników wcześniejszych badań
Oszacowanie średniego spożycia
Średnie roczne spożycie napojów alkoholowych oszacowane metodą "ostatniej okazji" na początku lat dziwięćdziesiatych wynnosiło jak pamiętamy powyżej 4 litrów 100% alkoholu. Wynik ten jest znacznie wyższy, niż uzyskano w naszych badaniach z 1998 r. - 3,20. Oznacza to, spadek spożycia. Powyższy wniosek opatrzeć trzeba zastrzeżeniami. W badaniach z lat 1992 i 1993 w znacznym stopniu porównywalnymi z badaniami tu przedstawianymi tkwią jednak pewne źródła ewntualnych skrzywień. Szczególnie badanie z 1993 r. w znacznym stopniu przeprowadzone siłami lokalnymi województw które się do niego włączyły, przez nie zawsze dobrze przygotowanych i odpowiednio przeszkolonych ankieterów, mogło przynieść przeszacowany poziom spożycia. W niektórych województwach w rolach organizatorów badania i ankieterów występowali działacze lub ludzie uwikłani w działalność profilaktyczną czy terapeutyczną. Jednoczesne badanie w wielu województwach stanowiło świetną okazję do porównań, jednocześnie jednak stwarzało sytuację "niezdrowej" rywalizacji. To też mogło w pewnym stopniu odbić się na wynikach. Warto zauważyć, że na takie skrzywienia szczególnie wrażliwe są badania na próbach kwotowych, gdzie dobór respondentów leży bezpośrednio w rękach ankieterów. W najnowszym badaniu uniknięto pułapek tkwiących w amatorszczyźnie i realizację badań zlecono profesjonalnej sieci ankieterskiej.
Po tych wyjaśnieniach oczywistą wydaje się konieczność szczególnej ostrożności w dokonywaniu porównań. Trend w jaki układają się wyniki trzech cytowanych badań nie koniecznie dokładnie odwzorowuje zmiany w spożyciu. W pewnej przynajmniej części może być on wyznaczany różnicami w metodzie i warunkach poszczególnych badań.
Struktura spożycia
Dane z badania ankietowego o strukturze spożycia alkoholu w 1998 r. na tle danych z 1992 r. i 1993 r. zawarte są w tabeli 18. Wskazują one na spadek udziału wódki oraz wzrost udziału piwa w globalnym spożyciu w stosunku do 1992 r., kiedy to po raz pierwszy odnotowano skokowy wzrost udział piwa i zmniejszenie się udziału wódek. Ekspansja piwa nie powinna dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę ogromne fundusze zaangażowane w promocje tego napoju oraz sprzyjające temu przedsięwzięciu wpływy kulturowe Europy Zachodniej. Z drugiej jednak strony relacje cen w dalszym cięgu preferują napoje spirytusowe.
Wzory picia
Typy napojów
Inaczej, niż struktura spożycia, zmienia się popularność poszczególnych trunków, jeśli za jej miarę przyjąć odsetek ich konsumentów. Jak pokazują dane z tabeli 19. w przypadku każdego z typów napojów mamy do czynienia z nieco inną tendencją. Popularność wódki wyraźnie spadła. Popularność wina zaczęła sadać już w 1993 r. W 1998 r. tendencja spadkowa utrzymuje się nadal. W przypadku piwa, po nieznacznym sdadku z jakim mieliśmy do czynienia w 1993 r., w 1998 jego popularność znowu wzrosła.
Współwystępowanie poszczególnych napojów alkoholowych w naszym wzorze picia w 1998 r. również uległo zmianom, w stosunku do poczatku lat dziewięćdziesiątych. Odnotować przede wszystkim trzeba spadek odsetka pijących wszystkie trzy typy napoje alkoholowe oraz wzrost odsetka osób, których picie ogranicza się tylko do piwa.
Zobaczmy w jaki sposób zmiany w liczbie konsumentów poszczególnych napojów wpływają na opisane wcześniej zmiany w strukturze spożycia. W tabeli 20. zestawiono dane o średnim spożyciu poszczególnych napojów alkoholowych, odsetkach ich konsumentów i średnim spożyciu tych napojów liczonym tylko dla pijących dany napój.
W przypadku każdego z napojów alkoholowych tzn. wódek wina i piwa obserwujemy podobny proces. Spadkowi odsetka konsumentów tych napojów, towarzyszy spadek ich średniego spożycie. Najwyraźniej proces ten widoczny jest w przypadku napojów spirytusowych.
Konsumpcja jednorazowa
Istotnym z perspektywy bezpośrednich konsekwencji picia wymiarem wzorów picia jest wielkość spożycia przy jednej okazji. Dane na ten temat zaprezentowano w tabeli 21. Pokazują one w zasadzie brak większych zmian układajacych się w jakąś tendencję. Niezależnie od tego, czy analizujemy rozkłady procentowe, czy porównujemy średnie obserwowane niewielkie różnice zdają się układać w obraz losowych fluktuacji. Oznaczałoby to, że w zakresie wielkości konsumpcji przy jednej okazji nasz alkoholowy obyczaj jest względnie stały.
Rozkład spożycia
Porównanie wyników badań z lat 1992, 1993 i 1998 r. (tabela 22) pokazuje na prawidłowość polegającą na spadku odsetka osób pijących bardzo mało (do 1.2 litra). W 1998 r. trzeba też odnotować spadek odsetka pijących bardzo dużo (pow. 12 litrów). Wyraźnie rośnie frakcja osób wypijajacych rocznie między 1.2 litra a 6.0 litra. Chociaż generalnie we wszystkich trzech badaniach otrzymano podobny obraz rozkładu, to jednak odnotowane różnice wydają się znaczące.
Tabele
Tabela 1
Liczby ankiet zrealizowanych w poszczególnych województwach i w ramach próby ogólnopolskiej oraz liczebność ważonej próby ogólnopolskiej
Ciechanowskie |
570 |
Katowickie |
524 |
Olsztyńskie |
522 |
Opolskie |
566 |
Poznańskie |
512 |
Suwalskie |
507 |
Wrocławskie |
513 |
Reszta kraju |
1642 |
Razem: |
5356
|
Ważona próba ogólnopolska: |
2300
|
Tabela 2
Rozkład cech społeczno-demograficznych w badanej próbie (odsetki badanych)
Płeć |
|
mężczyźni |
47,4 |
kobiety |
52,6 |
Wiek |
|
18-29 |
26,1 |
30-39 |
16,6 |
40-49 |
19,9 |
50-64 |
24,2 |
65 i więcej |
13,1 |
Stan cywilny |
|
kawaler/panna |
20,1 |
żonaty/zamężna |
65,6 |
wdowiec/wdowa |
10,9 |
rozwiedziony/rozwiedziona |
3,4 |
Wielkość miejscowości |
|
wieś |
32,9 |
miasto do 50 tys. mieszkańców |
26,8 |
miasto pow. 50 tys. do 500 tys. |
25,8 |
miasto pow. 500 tys. mieszkańców |
14,5 |
Wykształcenie |
|
podstawowe |
32,5 |
zasadnicze zawodowe |
26,9 |
średnie |
33,4 |
wyższe |
7,2 |
Status zawodowy |
|
praca zawodowa |
46,5 |
rencista, emeryt |
31,5 |
uczeń, student |
7,3 |
gospodyni domowa |
6,4 |
bezrobotny |
7,3 |
inne |
1,0 |
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
|
szeregowe |
54,8 |
kierownicze |
11,1 |
samodzielne |
34,1 |
Status społeczno-zawodowy |
|
rolnik indywidualny |
12,0 |
robotnik niewykwalifikowany |
16,3 |
robotnik wykwalifikowany |
33,4 |
prac. umysłowy bez wyższego wykszt. |
19,9 |
prac. umysłowy z wyższym wykszt. |
7,4 |
przedsiębiorca, rzemieślnik, kupiec, itp. |
8,3 |
inne |
2,8 |
Liczba dzieci |
|
bezdzietni |
23,1 |
1 dziecko |
16,7 |
2 dzieci |
33,5 |
3 dzieci lub więcej |
26,7 |
Miejsce wychowania |
|
na wsi |
50,4 |
w mieście |
49,6 |
Stosunek do religii |
|
wierzący i praktykujący |
72,9 |
pozostali |
27,1 |
Tabela 3
Ocena ważności różnych problemów społecznych na poziomie kraju (odsetki badanych)
Bardzo ważne |
Ważne |
Średnio ważne |
Mało ważne |
Nie ważne |
Trudno powiedz. |
|
1) Przestępczość gospodarcza |
31,2 |
39,1 |
16,5 |
4,9 |
1,2 |
7,1 |
2) Przestępczość pospolita |
46,6 |
37,7 |
10,6 |
2,0 |
0,5 |
2,8 |
3) Narkomania |
53,9 |
31,0 |
9,0 |
2,9 |
0,9 |
2,3 |
4) Zanieczyszczenie środowiska |
38,0 |
41,8 |
14,4 |
3,3 |
0,7 |
1,8 |
5) Alkoholizm |
55,6 |
33,4 |
8,1 |
1,5 |
0,4 |
1,0 |
6) Kryzys moralny |
23,2 |
35,6 |
23,2 |
9,4 |
2,1 |
6,5 |
7) Zły stan zdrowia społeczeństwa |
34,7 |
43,8 |
14,8 |
3,1 |
0,5 |
2,9 |
8) Spadek stopy życiowej |
45,7 |
38,0 |
11,9 |
1,8 |
0,7 |
1,9 |
9) Sytuacja mieszkaniowa |
41,7 |
40,1 |
13,2 |
2,7 |
0,7 |
1,7 |
10) Przemoc w rodzinie |
42,4 |
37,7 |
11,8 |
3,3 |
0,8 |
4,0 |
11) Przemoc i agresja na ulicach |
66,3 |
27,4 |
4,2 |
0,8 |
0,5 |
0,9 |
12) Picie przez młodzież |
52,7 |
35,3 |
7,9 |
2,1 |
0,7 |
1,2 |
13) Bezrobocie |
58,6 |
31,3 |
6,8 |
1,7 |
0,6 |
0,9 |
14) AIDS |
36,3 |
34,5 |
14,6 |
5,4 |
2,3 |
6,8 |
Tabela 4
Najważniejszy problem społeczny w Polsce w ocenie badanych (odsetki respondentów)
1) Przestępczość gospodarcza |
4,7 |
2) Przestępczość pospolita |
8,4 |
3) Narkomania |
6,7 |
4) Zanieczyszczenie środowiska |
2,4 |
5) Alkoholizm |
9,9 |
6) Kryzys moralny |
2,6 |
7) Zły stan zdrowia społeczeństwa |
2,7 |
8) Spadek stopy życiowej |
10,2 |
9) Sytuacja mieszkaniowa |
4,4 |
10) Przemoc w rodzinie |
3,4 |
11) Przemoc i agresja na ulicach |
20,0 |
12) Picie przez młodzież |
3,7 |
13) Bezrobocie |
18,4 |
14) AIDS |
1,8 |
15) Inne problemy |
0,6 |
Tabela 5
Ocena ważności różnych problemów społecznych w skali lokalnej (odsetki badanych)
Bardzo ważne |
Ważne |
Średnio ważne |
Mało ważne |
Nie ważne |
Trudno powiedz. |
|
1) Przestępczość gospodarcza |
13,8 |
25,7 |
20,6 |
16,7 |
11,4 |
11,8 |
2) Przestępczość pospolita |
26,5 |
32,3 |
17,8 |
12,1 |
6,3 |
4,9 |
3) Narkomania |
26,7 |
24,4 |
15,5 |
12,3 |
14,0 |
7,2 |
4) Zanieczyszczenie środowiska |
27,0 |
34,2 |
19,0 |
10,9 |
6,1 |
2,8 |
5) Alkoholizm |
46,6 |
35,9 |
11,5 |
3,7 |
0,8 |
1,5 |
6) Kryzys moralny |
17,1 |
29,7 |
27,0 |
13,9 |
4,0 |
8,0 |
7) Zły stan zdrowia społeczeństwa |
27,7 |
38,5 |
21,0 |
6,6 |
1,9 |
4,2 |
8) Spadek stopy życiowej |
38,8 |
38,7 |
14,1 |
4,0 |
1,7 |
2,8 |
9) Sytuacja mieszkaniowa |
35,0 |
34,3 |
15,6 |
9,0 |
3,6 |
2,5 |
10) Przemoc w rodzinie |
28,7 |
34,5 |
17,7 |
8,4 |
4,0 |
6,7 |
11) Przemoc i agresja na ulicach |
43,7 |
25,0 |
12,4 |
9,2 |
7,2 |
2,5 |
12) Picie przez młodzież |
45,1 |
34,3 |
12,6 |
5,0 |
1,5 |
1,5 |
13) Bezrobocie |
50,2 |
30,1 |
11,3 |
4,6 |
1,6 |
2,2 |
14) AIDS |
19,3 |
23,9 |
14,3 |
12,3 |
17,2 |
12,9 |
Tabela 6
Najważniejszy problem społeczny w skali lokalnej w ocenie badanych (odsetki respondentów)
1) Przestępczość gospodarcza |
2,0 |
2) Przestępczość pospolita |
5,0 |
3) Narkomania |
3,0 |
4) Zanieczyszczenie środowiska |
4,5 |
5) Alkoholizm |
15,1 |
6) Kryzys moralny |
1,4 |
7) Zły stan zdrowia społeczeństwa |
3,1 |
8) Spadek stopy życiowej |
12,4 |
9) Sytuacja mieszkaniowa |
5,3 |
10) Przemoc w rodzinie |
2,2 |
11) Przemoc i agresja na ulicach |
12,7 |
12) Picie przez młodzież |
9,5 |
13) Bezrobocie |
22,7 |
14) AIDS |
0,4 |
15) Inne problemy |
0,6 |
Tabela 7
Średnie roczne spożycie w litrach 100% alkoholu i struktura konsumpcji napojów alkoholowych (w odsetkach).
Napoje spirytusowe |
|
Średnia dla wszystkich badanych |
1,59 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
1,97 |
Udział w spożyciu (odsetki) |
49,7 % |
Wino |
|
Średnia dla wszystkich badanych |
0,43 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
0,53 |
Udział w spożyciu (odsetki) |
13,4 % |
Piwo |
|
Średnia dla wszystkich badanych |
1,18 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
1,46 |
Udział w spożyciu (odsetki) |
36,9 % |
Napoje alkoholowe ogółem |
|
Średnia dla wszystkich badanych |
3,20 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
3,95 |
Tabela 8
Średnie roczne spożycie napojów alkoholowych w przeliczeniu na litry 100% alkoholu obliczone dwoma metodami
Metoda ostatniej okazji |
Metoda częstość * ilość |
|||
średnie |
udział w spożyciu |
średnie |
udział w spożyciu |
|
Napoje spirytusowe |
1,59 |
49,7% |
0,76 |
38,2% |
Wino |
0,43 |
13,4% |
0,23 |
11,6% |
Piwo |
1,18 |
36,9% |
1,00 |
50,2% |
Ogółem |
3,20 |
100,0% |
1,99 |
100,0% |
Tabela 9
Wzory picia - odsetki konsumentów poszczególnych typów napojów alkoholowych oraz ich kombinacji wśród wszystkich oraz wśród pijących, po wyeliminowaniu abstynentów
Odsetki pijących poszczególne napoje alkoholowe wśród wszystkich |
Odsetki pijących poszczególne napoje alkoholowe wśród konsumentów |
|
Napoje alkoholowe |
||
Napoje spirytusowe |
56,9 |
70,4 |
Wino |
53,8 |
66,5 |
Piwo |
55,1 |
68,1 |
Kombinacje napojów alkoholowych |
||
Abstynenci |
19,0 |
X |
Tylko napoje spirytusowe |
6,4 |
7,9 |
Tylko wino |
10,7 |
13,2 |
Tylko piwo |
5,7 |
7,1 |
Napoje spirytusowe i wino |
8,7 |
10,7 |
Napoje spirytusowe i piwo |
15,0 |
18,5 |
Wino i piwo |
7,5 |
9,3 |
Napoje spirytusowe i wino i piwo |
26,9 |
33,2 |
Tabela 10
Średnie spożycie poszczególnych napojów alkoholowych dla konsumentów alkoholu, odsetki konsumentów poszczególnych napojów i średnie spożycie poszczególnych napojów liczone tylko dla ich konsumentów.
Wódki |
|
Średnie spożycie wódek dla konsumentów napojów alkoholowych |
1,97 |
Odsetki konsumentów wódek |
70,4% |
Średnie spożycie wódek dla konsumentów wódek |
2,80 |
Wino |
|
Średnie spożycie wina dla konsumentów napojów alkoholowych |
0,53 |
Odsetki konsumentów wina |
66,5% |
Średnie spożycie wina dla konsumentów wina |
0,79 |
Piwo |
|
Średnie spożycie piwa dla konsumentów napojów alkoholowych |
1,46 |
Odsetki konsumentów piwa |
68,1% |
Średnie spożycie piwa dla konsumentów piwa |
2,14 |
Tabela 11
Częstotliwość picia (konsumenci danego napoju alkoholowego)
Średnia liczba przypadków picia w roku |
Odsetek pijących w czasie ostatnich 2 dni |
Odsetek pijących w czasie ostatnich 7 dni |
|
Wódka |
36 |
16,9 |
41,7 |
Bimber |
17 |
8,6 |
17,2 |
Wino |
22 |
10,5 |
25,7 |
Wino domowe |
25 |
13,2 |
31,5 |
Piwo |
82 |
45,5 |
75,6 |
Tabela 12
Jednorazowa konsumpcja (konsumenci danego napoju)
Wódka |
Bimber |
|
Poniżej 100 gram |
27,7 |
21,7 |
101-200 gram |
42,1 |
39,9 |
201-300 gram |
11,7 |
17,8 |
Powyżej 300 gram |
18,6 |
20,5 |
Średnia: |
182,0 |
201,0 |
Wino gronowe |
Wino domowe |
|
Poniżej 100 gram |
45,4 |
36,4 |
101-300 gram |
43,6 |
45,5 |
Powyżej 300 gram |
11,1 |
18,1 |
Średnia: |
207,0 |
252,0 |
Wino gronowe |
|
Poniżej 0,5 litra |
30,6 |
0,5 litra |
45,0 |
0,51-1,0 litra |
17,8 |
Powyżej 1 litra |
6,6 |
Średnia: |
605,0 |
Tabela 13
Typy okazji picia napojów alkoholowych (odsetki badanych wśród konsumentów poszczególnych napojów alkoholowych).
Wódka |
Bimber |
Wino |
Wino domowe |
Piwo |
|
Imieniny, urodziny |
39,6 |
14,1 |
29,9 |
20,6 |
3,3 |
Zaplanowane spotkanie towarzyskie |
12,9 |
11,7 |
9,5 |
14,8 |
7,1 |
Niezaplanowane spotkanie towarzyskie |
6,6 |
12,4 |
3,7 |
9,9 |
5,0 |
Obiad lub kolacja w gronie domowników |
0,1 |
- |
3,2 |
8,6 |
2,0 |
Chrzciny |
0,8 |
0,2 |
1,2 |
2,4 |
0,0 |
Pierwsza komunia |
1,5 |
- |
1,5 |
0,0 |
0,2 |
Wesele |
6,5 |
5,1 |
4,7 |
1,1 |
0,5 |
Święta (Wielkanoc, Boże Narodzenie, Nowy Rok) |
6,5 |
0,5 |
27,8 |
5,4 |
0,2 |
Zabawa taneczna, dancing, dyskoteka |
2,9 |
0,2 |
1,4 |
0,5 |
3,9 |
Randka (spotkanie we dwoje) |
0,2 |
- |
0,3 |
- |
0,4 |
Wypłata |
0,9 |
3,4 |
0,3 |
- |
0,6 |
"Oblewanie" |
6,1 |
6,8 |
4,6 |
3,9 |
3,3 |
Załatwienie jakiejś sprawy (tzw. przepychanie przez bufet) |
1,4 |
- |
0,4 |
0,2 |
0,5 |
Wczasowo-turystyczne |
1,4 |
0,3 |
1,1 |
0,5 |
1,6 |
Bez specjalnej okazji |
10,3 |
38,0 |
8,8 |
27,1 |
68,2 |
Inne sytuacje |
2,2 |
7,4 |
1,4 |
5,1 |
3,4 |
Tabela 14
Konsumenci napojów alkoholowych wg poziomu rocznego spożycia w przeliczeniu na 100% alkoholu (odsetki badanych)
Odsetki pijących napoje alkoholowe w ilościach rocznie: |
||
Wśród wszystkich |
Wśród konsumentów |
|
Abstynenci |
19,1 |
X |
Do 1,2 l. |
37,0 |
45,8 |
Pow. 1,2 do 6,0 l. |
28,7 |
35,4 |
Pow. 6,0 do 12,0 l. |
9,3 |
11,5 |
Pow. 12,0 l. |
5,9 |
7,3 |
Tabela 15
Rozpowszechnienie abstynencji (odsetki badanych).
Mężczyźni |
Kobiety |
Ogółem |
|
Wiek |
|||
18-29 |
3,4* |
10,1* |
7,0* |
30-39 |
7,0 |
11,5 |
9,2 |
40-49 |
10,0 |
20,2 |
15,3 |
50-64 |
13,8 |
35,8 |
25,6 |
65 i więcej |
37,2 |
57,0 |
49,0 |
Stan cywilny |
|||
kawaler/panna |
5,6* |
9,4* |
7,3* |
żonaty/zamężna |
11,1 |
22,7 |
17,2 |
wdowiec/wdowa |
35,9 |
56,6 |
51,6 |
rozwiedziony/rozwiedziona |
20,0 |
23,8 |
20,8 |
Wielkość miejscowości |
|||
wieś |
11,0 |
27,0 |
19,3* |
miasto do 50 tys. mieszk. |
12,5 |
25,2 |
19,2 |
miasto pow. 50 tys. do 500 tys. |
9,4 |
20,5 |
15,4 |
miasto pow. 500 tys. mieszk. |
14,3 |
30,9 |
23,8 |
Wykształcenie |
|||
podstawowe |
17,5* |
37,2* |
29,1* |
zasadnicze zawodowe |
7,5 |
19,9 |
12,1 |
średnie |
9,4 |
18,0 |
14,7 |
wyższe |
16,9 |
21,0 |
18,9 |
Status zawodowy |
|||
praca zawodowa |
7,2* |
14,2* |
10,3* |
rencista, emeryt |
24,4 |
48,3 |
38,0 |
uczeń, student |
4,5 |
8,1 |
7,2 |
gospodyni domowa |
- |
16,6 |
16,4 |
bezrobotny |
2,4 |
13,8 |
8,3 |
inne |
- |
22,2 |
12,5 |
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
|||
szeregowe |
6,4 |
16,2 |
10,8 |
kierownicze |
9,2 |
9,1 |
9,2 |
samodzielne |
8,7 |
12,6 |
10,3 |
Status społeczno-zawodowy |
|||
rolnik indywidualny |
12,0 |
32,2* |
22,5* |
robotnik niewykwalifikowany |
12,7 |
39,8 |
27,7 |
robotnik wykwalifikowany |
9,6 |
23,8 |
15,3 |
prac. umysłowy bez wyższego wykszt. |
15,0 |
18,9 |
17,7 |
prac. umysłowy z wyższym wykszt. |
11,7 |
21,5 |
17,3 |
przedsiębiorca, rzemieślnik, kupiec, itp. |
10,8 |
9,3 |
10,8 |
Miejsce wychowania |
|||
w mieście |
9,4* |
21,6* |
15,9* |
na wsi |
13,9 |
29,5 |
22,2 |
Liczba dzieci |
|||
bezdzietni |
5,4* |
13,7* |
9,3* |
1 dziecko |
10,7 |
21,8 |
16,7 |
2 dzieci |
12,2 |
27,0 |
20,0 |
3 dzieci lub więcej |
18,0 |
35,1 |
27,7 |
Stosunek do religii |
|||
wierzący i praktykujący |
13,5 |
27,7* |
22,0* |
pozostali |
8,2 |
15,1 |
10,7 |
Tabela 16
Średnie spożycie dla konsumentów
Mężczyźni |
Kobiety |
Ogółem |
|
Wiek |
|||
18-29 |
6,58* |
1,63 |
4,12* |
30-39 |
6,63 |
1,98 |
4,47 |
40-49 |
7,10 |
2,44 |
4,82 |
50-64 |
4,82 |
1,42 |
3,24 |
65 i więcej |
2,96 |
0,82 |
2,02 |
Stan cywilny |
|||
kawaler/panna |
6,65 |
1,89 |
4,57* |
żonaty/zamężna |
5,93 |
1,75 |
3,91 |
wdowiec/wdowa |
3,40 |
1,16 |
1,93 |
rozwiedziony/rozwiedziona |
7,64 |
1,83 |
4,55 |
Wielkość miejscowości |
|||
wieś |
7,52* |
1,88 |
4,91* |
miasto do 50 tys. mieszk. |
5,32 |
1,86 |
3,68 |
miasto pow. 50 tys. do 500 tys. |
5,20 |
1,57 |
3,37 |
miasto pow. 500 tys. mieszk. |
5,21 |
1,74 |
3,46 |
Wykształcenie |
|||
podstawowe |
6,26 |
1,61 |
3,88* |
zasadnicze zawodowe |
6,46 |
1,69 |
4,84 |
średnie |
5,47 |
1,72 |
3,31 |
wyższe |
4,81 |
2,66 |
3,78 |
Status zawodowy |
|||
praca zawodowa |
6,56* |
2,18 |
4,76* |
rencista, emeryt |
4,02 |
1,40 |
2,82 |
uczeń, student |
4,51 |
1,81 |
2,92 |
gospodyni domowa |
0,01 |
1,36 |
1,35 |
bezrobotny |
8,65 |
1,03 |
4,98 |
inne |
8,56 |
1,43 |
5,99 |
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
|||
szeregowe |
6,81 |
2,01 |
4,79 |
kierownicze |
5,86 |
2,36 |
4,26 |
samodzielne |
6,29 |
2,27 |
4,68 |
Status społeczno-zawodowy |
|||
rolnik indywidualny |
5,85 |
1,13 |
3,80* |
robotnik niewykwalifikowany |
7,91 |
2,10 |
5,32 |
robotnik wykwalifikowany |
5,92 |
1,38 |
4,27 |
prac. umysłowy bez wyższego wykszt. |
4,55 |
1,82 |
2,66 |
prac. umysłowy z wyższym wykszt. |
4,46 |
2,14 |
3,21 |
przedsiębiorca, rzemieślnik, kupiec, itp. |
6,72 |
3,20 |
5,50 |
Miejsce wychowania |
|||
w mieście |
5,54* |
1,76 |
3,67 |
na wsi |
6,61 |
1,74 |
4,28 |
Liczba dzieci |
|||
bezdzietni |
6,77 |
1,63 |
4,46 |
1 dziecko |
6,71 |
1,92 |
4,30 |
2 dzieci |
5,04 |
1,95 |
3,54 |
3 dzieci lub więcej |
5,93 |
1,47 |
3,72 |
Stosunek do religii |
|||
wierzący i praktykujący |
5,53 |
1,56* |
3,36* |
pozostali |
6,70 |
2,45 |
5,31 |
Tabela 17
Grupy ryzyka - konsumpcja roczna powyżej 10 litrów alkoholu w przypadku mężczyzn i 7,5 litra w przypadku kobiet (odsetki badanych wśród konsumentów napojów alkoholowych)
Mężczyźni |
Kobiety |
Ogółem |
|
Wiek |
|||
18-29 |
17,8* |
3,2* |
10,6* |
30-39 |
19,5 |
4,3 |
12,4 |
40-49 |
21,2 |
7,9 |
14,7 |
50-64 |
12,9 |
2,6 |
7,9 |
65 i więcej |
5,3 |
1,3 |
3,2 |
Stan cywilny |
|||
kawaler/panna |
18,6 |
4,3 |
12,4 |
żonaty/zamężna |
16,7 |
4,2 |
10,6 |
wdowiec/wdowa |
7,3 |
2,5 |
4,2 |
rozwiedziony/rozwiedziona |
20,7 |
3,1 |
11,5 |
Wielkość miejscowości |
|||
wieś |
21,6* |
4,8 |
13,8* |
miasto do 50 tys. mieszk. |
14,6 |
5,2 |
10,0 |
miasto pow. 50 tys. do 500 tys. |
15,3 |
3,3 |
9,1 |
miasto pow. 500 tys. mieszk. |
11,6 |
4,1 |
7,8 |
Wykształcenie |
|||
podstawowe |
16,9 |
4,4* |
10,4* |
zasadnicze zawodowe |
20,3 |
3,8 |
14,7 |
średnie |
13,2 |
2,9 |
7,3 |
wyższe |
11,3 |
11,1 |
11,2 |
Status zawodowy |
|||
praca zawodowa |
17,3* |
5,6 |
12,6* |
rencista, emeryt |
9,3 |
2,8 |
6,2 |
uczeń, student |
13,8 |
5,5 |
9,0 |
gospodyni domowa |
- |
1,7 |
1,6 |
bezrobotny |
33,8 |
2,7 |
18,7 |
inne |
23,1 |
- |
15,0 |
Stanowisko (tylko dla pracujących) |
|||
szeregowe |
17,6 |
5,4 |
12,5 |
kierownicze |
15,0 |
6,1 |
11,0 |
samodzielne |
16,0 |
5,3 |
11,7 |
Status społeczno-zawodowy |
|||
rolnik indywidualny |
16,8 |
1,3 |
9,7 |
robotnik niewykwalifikowany |
19,2 |
5,0 |
12,9 |
robotnik wykwalifikowany |
16,7 |
2,6 |
11,6 |
prac. umysłowy bez wyższego wykszt. |
13,5 |
3,7 |
6,8 |
prac. umysłowy z wyższym wykszt. |
9,3 |
8,1 |
8,5 |
przedsiębiorca, rzemieślnik, kupiec, itp. |
16,5 |
10,4 |
15,0 |
inne |
24,1 |
5,6 |
17,0 |
Miejsce wychowania |
|||
w mieście |
15,4 |
4,3 |
10,0 |
na wsi |
18,1 |
4,0 |
11,3 |
Liczba dzieci |
|||
bezdzietni |
18,5 |
3,3 |
11,6 |
1 dziecko |
20,9 |
4,4 |
12,5 |
2 dzieci |
13,5 |
5,4 |
9,4 |
3 dzieci lub więcej |
16,1 |
3,6 |
9,7 |
Stosunek do religii |
|||
wierzący i praktykujący |
14,6* |
3,1* |
8,2* |
pozostali |
19,8 |
8,3 |
16,1 |
Tabela 18
Średnie roczne spożycie w litrach 100% alkoholu i struktura konsumpcji napojów alkoholowych (w odsetkach) w latach 1992, 1993 i 1998.
1992 |
1993 |
1998 |
|
Napoje spirytusowe |
|||
Średnia dla wszystkich badanych |
2,36 |
3,00 |
1,59 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
2,64 |
3,44 |
1,97 |
Udział w spożyciu (odsetki) |
57,9% |
62,9% |
49,7% |
Wino |
|||
Średnia dla wszystkich badanych |
0,40 |
0,60 |
0,43 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
0,44 |
0,68 |
0,53 |
Udział w spożyciu (odsetki) |
9,8% |
12,6% |
36,9% |
Piwo |
|||
Średnia dla wszystkich badanych |
1,32 |
1,17 |
1,18 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
1,48 |
1,33 |
1,46 |
Udział w spożyciu (odsetki) |
32,4% |
24,5% |
36,9% |
Napoje alkoholowe ogółem |
|||
Średnia dla wszystkich badanych |
4,08 |
4,76 |
3,20 |
Średnia dla konsumentów napojów alkoholowych |
4,56 |
5,37 |
3,95 |
Tabela 19
Wzory picia - odsetki konsumentów poszczególnych typów napojów alkoholowych oraz ich kombinacji wśród pijących - porównanie badań z lat 1992, 1993 i 1998 po wyeliminowaniu abstynentów
1992 |
1993 |
1998 |
|
Napoje alkoholowe |
|||
Wódka |
81,5 |
82,4 |
70,4 |
Wino |
80,4 |
74,3 |
66,5 |
Piwo |
67,6 |
61,3 |
68,1 |
Kombinacje napojów alkoholowych |
|||
Tylko wódka |
6,9 |
9,7 |
7,9 |
Tylko wino |
10,5 |
10,9 |
13,2 |
Tylko piwo |
2,0 |
2,3 |
7,1 |
Wódka i wino |
15,0 |
18,1 |
10,7 |
Wódka i piwo |
14,7 |
13,7 |
18,5 |
Wino i piwo |
6,0 |
4,4 |
9,3 |
Wódka i wino i piwo |
44,9 |
40,9 |
33,2 |
Tabela 20
Średnie spożycie poszczególnych napojów alkoholowych dla konsumentów alkoholu, odsetki konsumentów poszczególnych napojów i średnie spożycie poszczególnych napojów liczone tylko dla ich konsumentów. Porównanie wyników badań z lat 1992, 1993 i 1998.
1992 |
1993 |
1998 |
|
Wódki |
|||
Średnie spożycie wódek dla konsumentów napojów alkoholowych |
2,64 |
3,44 |
1,97 |
Odsetki konsumentów wódek |
81,5% |
82,4% |
70,4% |
Średnie spożycie wódek dla konsumentów wódek |
3,24 |
4,17 |
2,80 |
Wino |
|||
Średnie spożycie wina dla konsumentów napojów alkoholowych |
0,44 |
0,68 |
0,53 |
Odsetki konsumentów wina |
80,4% |
74,3% |
66,5% |
Średnie spożycie wina dla konsumentów wina |
0,57 |
0,91 |
0,79 |
Piwo |
|||
Średnie spożycie piwa dla konsumentów napojów alkoholowych |
1,48 |
1,33 |
1,46 |
Odsetki konsumentów piwa |
67,6% |
74,3% |
68,1% |
Średnie spożycie piwa dla konsumentów piwa |
2,18 |
2,17 |
2,14 |
Tabela 21
Jednorazowa konsumpcja (konsumenci danego napoju) - porównanie badań z lat 1992, 1993 i 1998.
1992 |
1993 |
1998 |
|
Wódka |
|||
Poniżej 100 gram |
29,9% |
28,5% |
27,7% |
100-200 gram |
44,3% |
43,0% |
42,1% |
201-300 gram |
14,5% |
15,5% |
11,7% |
Powyżej 300 gram |
11,2% |
13,0% |
18,6% |
Średnia |
173 g |
186 g |
182 g |
Wino |
|||
Poniżej 300 gram |
81,4% |
88,0% |
89,0% |
Powyżej 300 gram |
8,6% |
12,0% |
11,0% |
Średnia: |
175 g |
221 g |
207 g |
Piwo |
|||
Poniżej 0,5 litra |
31,4% |
29,2% |
30,6% |
0,5 litra |
49,9% |
47,5% |
45,0% |
0,51-1,0 litra |
13,6% |
14,5% |
17,8% |
Powyżej 1 litra |
5,0% |
8,8% |
6,6% |
Średnia: |
536 g |
624 g |
605 g |
Tabela 22
Konsumenci napojów alkoholowych wg poziomu rocznego spożycia w przeliczeniu na 100% alkoholu - porównanie badań z lat 1992, 1993 i 1998 (odsetki badanych)
1992 |
1993 |
1998 |
|
Do 1.2 l. |
48,5 |
46,2 |
45,8 |
Pow. 1.2 do 6.0 l. |
31,2 |
30,9 |
35,4 |
Pow. 6.0 do 12.0 l. |
10,6 |
10,9 |
11,5 |
Pow. 12.0 l. |
10,7 |
12,0 |
7,3 |
Tabela 23
Stopień społecznego potępienie i gotowości do podjęcia interwencji wobec wybranych przejawów patologii związanej z alkoholem
Potępienie |
Gotowość do interwencji |
|
Przemoc w rodzinie związana z alkoholem |
||
1. Zdecydowanie tak |
82,2 |
20,8 |
2. Raczej tak |
16,7 |
34,5 |
3. Raczej nie |
1,0 |
33,8 |
4. Zdecydowanie nie |
0,2 |
10,9 |
Zaniedbywanie rodziny w związku z nadmiernym piciem |
||
1. Zdecydowanie tak |
83,9 |
16,2 |
2. Raczej tak |
15,2 |
39,3 |
3. Raczej nie |
0,8 |
36,9 |
4. Zdecydowanie nie |
0,1 |
8,2 |
Picie piwa przez nastolatków w wieku 15-16 lat |
||
1. Zdecydowanie tak |
55,7 |
8,8 |
2. Raczej tak |
33,1 |
14,6 |
3. Raczej nie |
10,5 |
49,4 |
4. Zdecydowanie nie |
0,8 |
27,2 |
Sprzedaż piwa niepełnoletniemu nastolatkowi |
||
1. Zdecydowanie tak |
56,2 |
17,3 |
2. Raczej tak |
34,5 |
25,0 |
3. Raczej nie |
8,3 |
43,7 |
4. Zdecydowanie nie |
1,0 |
13,9 |
Nielegalna sprzedaż napojów alkoholowych na bazarze |
||
1. Zdecydowanie tak |
42,5 |
5,2 |
2. Raczej tak |
35,6 |
10,1 |
3. Raczej nie |
18,0 |
50,1 |
4. Zdecydowanie nie |
3,9 |
34,7 |
Tabela 24
Widoczność profilaktyki na poziomie lokalnym - odsetki badanych, którzy zetknęli się na terenie swojej miejscowości z działaniami z zakresu zapobiegania alkoholizmowi
1. Plakaty, ulotki itp. |
18,9 |
2. Spotkania, prelekcje |
9,8 |
3. Akcje, kampanie |
3,7 |
4. Punkty konsultacyjne, poradnie |
17,5 |
5. Interwencje |
3,6 |
6. Programy profilaktyczne w szkołach |
10,4 |
7. Audycje w TV i radio |
19,1 |
8. Inne - jakie? |
1,3 |
Tabela 25
Widoczność reklam napojów alkoholowych - odsetki badanych, którzy dostrzegli reklamy poszczególnych napojów w czasie ostatnich 30 dni.
Reklamy piwa |
Reklamy wina |
Reklamy wódki |
|
1. telewizji |
58,2 |
2,0 |
4,3 |
2. radio |
24,3 |
0,6 |
0,6 |
3. prasie codziennej |
25,7 |
1,5 |
1,9 |
4. tygodnikach, miesięcznikach |
28,9 |
3,7 |
6,4 |
5. tablicach reklamowych na ulicach |
45,0 |
2,9 |
3,3 |
Tabela 26
Stosunek badanych do zakazu reklamy napojów alkoholowych. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy zakaz reklamy powinien dotyczyć:
1. wszystkich napojów alkoholowych |
46,2 |
2. napojów alkoholowych za wyjątkiem piwa |
17,6 |
3. tylko wódki i napojów spirytusowych |
6,4 |
4. w ogóle nie powinno być zakazu reklamy napojów alkoholowych |
13,0 |
5. trudno powiedzieć |
16,8 |
Tabela 27
Stosunek do idei kontroli nad dystrybucją alkoholu.
1. Napoje alkoholowe nie mogą być traktowane jak wszystkie inne towary a handel nimi powinien być specjalnie kontrolowany przez państwo. |
94,3 |
2. Napoje alkoholowe należy traktować tak jak każdy inny towar, zatem handel nimi nie powinien być objęty żadną specjalną kontrolą. |
15,8 |
3. Trudno powiedzieć |
19,9 |
Tabela 28
Postulaty dotyczące liczby punktów sprzedaży piwa, wina i wódki
Zwiększyć |
Pozostawić tak jak jest |
Zmniejszyć |
Trudno powiedzieć |
|
1. Liczbę punktów sprzedaży piwa |
3,8 |
55,5 |
28,2 |
12,5 |
2. Liczbę punktów sprzedaży wina |
1,5 |
50,5 |
33,6 |
14,4 |
3. Liczbę punktów sprzedaży wódki |
1,4 |
48,4 |
37,4 |
12,8 |
Tabela 29
Widoczność społeczna kampanii pomocy ofiarom przemocy w rodzinie, której symbolem jest "Niebieska Linia"
1. Tak zauważyłem i wzbudziło to moje zainteresowanie |
18,7 |
2. Tak zauważyłem ale nie wzbudziło to mojego zainteresowania |
9,9 |
3. Nie zauważyłem |
71,4 |
Tabela 30
Przewidywane następstwa dla rodzin w Polsce kampanii pomocy ofiarom przemocy w rodzinie
1. tylko pozytywne następstwa |
47,4 |
2. częściowo pozytywne, częściowo negatywne następstwa |
22,6 |
3. tylko negatywne następstwa |
1,6 |
4. trudno powiedzieć |
28,4 |
Tabela 31
Opinie w wybranych kwestiach dotyczących alkoholu.
Zdecydowanie tak |
Raczej tak |
Raczej nie |
Zdecydowanie nie |
Trudno powiedzieć |
|
1. W mojej miejscowości władze są zainteresowane ograniczeniem spożycia alkoholu |
3,7 |
16,4 |
33,4 |
17,4 |
29,0 |
2. Gdyby ktoś z moich bliskich miał problemy z alkoholem wiedziałbym gdzie szukać pomocy |
19,2 |
39,6 |
24,2 |
7,4 |
9,6 |
3. W ostatnich latach wzrosła skuteczność leczenia osób uzależnionych od alkoholu |
6,7 |
27,6 |
21,0 |
8,4 |
36,3 |
4. Kogoś, kto ciągle jest pijany powinno się karać |
13,3 |
23,1 |
31,7 |
16,4 |
15,5 |
5. Picie jest jedną z głównych przyczyn z powodu których ludzie robią to, czego nie powinni |
52,9 |
36,0 |
4,0 |
1,7 |
5,4 |
6. Wypicie z kimś, to sposób na okazanie przyjaźni |
3,0 |
18,0 |
34,4 |
35,2 |
9,4 |
7. Pijany, to odrażający widok |
58,4 |
31,3 |
5,0 |
1,3 |
4,1 |
8. Alkoholik, który przestał pić zasługuje na wiele szacunku |
58,2 |
30,2 |
4,4 |
1,3 |
5,9 |
9. Jeśli ktoś pije i nie zapewnia środków do życia żonie i dzieciom, miejscowa społeczność powinna im pomoc |
22,6 |
49,7 |
9,8 |
4,4 |
13,5 |
10. Ktoś, kto jest alkoholikiem wywarł wpływ na moje życie |
8,8 |
10,9 |
26,9 |
46,4 |
6,9 |
11. Uzależnienie od alkoholu jest niewyleczalne, nie warto zatem podejmować leczenia |
4,8 |
6,1 |
22,1 |
56,4 |
10,6 |
Tabela 32
Stopień społecznego potępienia używania przez nastolatka (15-16 lat) wybranych substancji psychoaktywnych.
Zdecydowanie potępiam |
Raczej potępiam |
Raczej nie potępiam |
Zdecydowanie nie potępiam |
Trudno powiedzieć |
|
1. Pali papierosy |
50,3 |
34,5 |
11,1 |
1,7 |
2,4 |
2. Pali marihuanę |
80,7 |
14,8 |
2,0 |
0,6 |
1,9 |
3. Pije piwo |
44,2 |
32,7 |
17,7 |
2,9 |
2,5 |
4. Pije wino |
62,6 |
25,2 |
9,1 |
1,1 |
2,0 |
5. Pije wódkę |
78,9 |
16,4 |
2,3 |
0,6 |
1,7 |
6. Używa amfetaminę |
88,4 |
9,2 |
0,6 |
0,3 |
1,3 |
7. Używa kokainę |
89,3 |
8,8 |
0,2 |
0,3 |
1,3 |
8. Używa heroinę |
89,5 |
8,6 |
0,2 |
0,3 |
1,3 |
Tabela 33
Ocena ryzyka związanego z różnymi wzorami używania wybranych substancji psychoaktywnych
Nie ma ryzyka |
Małe ryzyko |
Umiarkowane ryzyko |
Duże ryzyko |
Nie wiem |
|
1. Palenie papierosów od czasu do czasu |
8,5 |
30,5 |
34,6 |
22,8 |
3,6 |
2. Wypalanie jednej lub więcej paczek papierosów dziennie |
0,5 |
2,8 |
10,5 |
84,5 |
1,6 |
3. Wypijanie jednego lub dwóch "drinków" prawie codziennie |
2,3 |
10,5 |
27,1 |
56,3 |
3,8 |
4. Wypijanie czterech lub pięciu "drinków" prawie codziennie |
0,3 |
1,5 |
7,6 |
88,4 |
2,1 |
5. Wypijanie pięciu lub więcej "drinków" 1 raz lub 2 razy w ciągu każdego weekendu |
2,4 |
12,0 |
30,2 |
51,4 |
3,9 |
6. Próbowanie marihuany lub haszyszu 1 raz lub 2 razy w życiu |
6,9 |
14,6 |
16,3 |
54,0 |
8,2 |
7. Palenie marihuany lub haszyszu od czasu do czasu |
1,0 |
4,8 |
13,7 |
74,4 |
6,0 |
8. Palenie marihuany lub haszyszu regularnie |
0,6 |
0,6 |
1,5 |
93,5 |
3,8 |
9. Zażywanie regularnie leków uspokajających i nasennych bez wskazań lekarskich |
0,6 |
1,7 |
10,6 |
80,2 |
6,8 |
WYNIKI OGÓLNOPOLSKICH BADAŃ ANKIETOWYCH ZREALIZOWANYCH W 2005 R. NA ZLECENIE PAŃSTWOWEJ AGENCJI ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH PRZEZ PBS W SOPOCIE
ZREALIZOWANYCH W 2005 R. NA ZLECENIE
PAŃSTWOWEJ AGENCJI ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
PRZEZ PBS W SOPOCIE
- Radykalny w ostatniej dekadzie wzrost spożycia napojów alkoholowych w Polsce
- W ciągu ostatnich 3 lat (2002 – 2005) średnie spożycie 100% alkoholu wzrosło prawie o 1/3 (30%);
- W tym samym okresie (2002 – 2005) średnie spożycie wódki zwiększyło się o ponad 40%, a spożycie piwa o 10%.
Również oficjalne statystyki GUS dotyczące spożycia alkoholu
w litrach na jednego mieszkańca potwierdzają radykalny wzrost spożycia napojów spirytusowych w latach 2002 – 2004. Wzrost odnotowany w analizach GUS jest jeszcze większy niż wyniki badań ankietowych – wynosi on prawie 53% !!!
Tabela 1.
Spożycie alkoholu w litrach na jednego mieszkańca (według GUS)
|
Spożycie w litrach na jednego mieszkańca |
|||||
Lata |
Wyroby spirytusowe (100% alkohol) |
Wino |
Wino |
Piwo |
Piwo w przeliczeniu na 100% alkohol |
Całość (100% alkohol) * |
1999 |
2,10 |
13,60 |
1,63 |
60,10 |
3,31 |
7,04 |
2000 |
2,00 |
11,90 |
1,43 |
66,20 |
3,64 |
7,07 |
2001 |
1,70 |
10,50 |
1,26 |
65,80 |
3,62 |
6,58 |
2002 |
1,70 |
11,20 |
1,34 |
70,70 |
3,89 |
6,93 |
2003 |
2,40 |
11,30 |
1,36 |
74,60 |
4,10 |
7,86 |
2004* |
2,50 |
10,60 |
1,27 |
82,00 |
4,51 |
8,28 |
*Obliczenia PARPA na podstawie danych GUS. Obliczenia zostały przeprowadzone z założeniem, że: wino i miody pitne zawierają 12% alkoholu; natomiast piwo zawiera 5,5% alkoholu.
Źródło: Rocznik Statystyczny 2005 oraz Rynek Wewnętrzny 2004 (publikacja elektroniczna GUS)
- Odsetek osób ryzykownie pijących (tj.: powyżej 10 litrów 100% alkoholu rocznie wśród mężczyzn, a w przypadku kobiet ponad 7,5 litra czystego 100% alkoholu) zwiększył się w ciągu ostatnich trzech lat (2002 – 2005) o 30%.
Obecnie aż 16% populacji dorosłych Polaków zaliczanych jest do grupy pijących ryzykownie. Największy wzrost w tym zakresie odnotowano wśród młodych kobiet w grupie wiekowej 18-29 lat. Co dziesiąta kobieta w tej frakcji wiekowej (10,2%) pije w sposób ryzykowny (destrukcyjny dla zdrowia, upija się), a w ciągu 3 lat liczba kobiet w tej grupie badanych zwiększyła się aż o 73%. W populacji mężczyzn najbardziej wzrosła grupa ryzykownie pijących 50-latków (wzrost o 50%). Zdecydowanie wysoki wskaźnik wzrostu ryzykownie pijących wśród mężczyzn odnotowano także wśród osób bezrobotnych – wzrost o 48%.
- Koncentracja spożycia
Ciekawe, a nawet zaskakujące wydają się wyniki badań pokazujące koncentrację konsumpcji alkoholu w badanej populacji. W tym kontekście warto wyjaśnić, iż ilość wypijanego alkoholu, do której przyznają się w badaniach ankietowych respondenci jest w rzeczywistości zaniżona o ok. 40 – 60%1. Na tej podstawie można więc szacować, iż średnie spożycie alkoholu w 2005 r. liczone dla populacji wszystkich dorosłych Polaków wynosi ok. 9-11 litrów czystego 100% alkoholu (w 2002 r. było to ok. 7-8 litrów). Osoby wypijające ponad 6 litrów czystego alkoholu, stanowiące w 2005 r. nieco mniej niż 1/4 ogółu konsumentów (23%) wypiły 75% alkoholu dostępnego na rynku. Gdyby ten wzrost spożycia rozłożył się w miarę równomiernie w całej badanej populacji byłoby to znacznie mniej szkodliwe i obciążające dla społeczeństwa. Niestety, tak się nie stało. Radykalne zwiększenie odsetka osób ryzykownie pijących oznacza więcej problemów – zdrowotnych, ekonomicznych oraz związanych z bezpieczeństwem. Już dziś obserwujemy większą liczbę klientów izb wytrzeźwień, więcej pijanych kierowców na drogach, więcej nietrzeźwych sprawców przemocy domowej. Wkrótce prawdopodobnie zauważymy również niekorzystne zmiany wskaźników zdrowotnych związanych z piciem alkoholu (np. marskości wątroby, psychozy alkoholowe, zatrucia itp.).
- Zmiany w strukturze spożycia
Analizując wyniki z ostatnich trzech badań dotyczących wzorów konsumpcji alkoholu w Polsce (2002, 2003 i 2005) możemy zaobserwować wyraźne trendy. W 2002 r. ponad połowę wypijanego alkoholu stanowiło piwo, a ok. 41% napoje spirytusowe. W 2003 r. udział piwa w ogólnym spożyciu spadł do 48%, zaś napojów spirytusowych wzrósł do 43%. Tegoroczne badania (2005) ujawniły, iż struktura spożycia sprzed trzech lat została odwrócona. Dziś najwięcej alkoholu – ponad 47% - wypijamy w postaci wódki, w postaci piwa 44,5%. Wino ma w Polsce dość stabilny ok. 9% udział w strukturze konsumpcji alkoholu.
- Niepokojące wydają się wyniki testu przesiewowego CAGE, który był integralnym elementem ankiety badawczej zarówno w 2002, jak i w 2005 r.
Wspomniany test stosunkowo łatwo wychwytuje problemy alkoholowe wśród osób badanych, jednak ze względu na swoją niską czułość nie może być traktowany jako podstawa do diagnozowania uzależnienia od alkoholu lub picia ryzykownego. Dwie lub więcej pozytywnych odpowiedzi na pytania sformułowane w tym teście oznaczają jego pozytywny wynik, tj.: potwierdzenie występowania problemów alkoholowych u respondenta2 . Wśród konsumentów alkoholu w 2002 r. 8,3% badanych uzyskało pozytywny wynik testu, zaś w roku 2005 – 11,3%. Oznacza to zdecydowany wzrost tego wskaźnika o ponad 1/3 (36%). Z uwagi na wspomnianą poprzednio dość niską czułość testu, rzeczywistą wartość poznawczą ma on wtedy, gdy odniesiemy go do ostatnich dwunastu miesięcy życia respondenta (a nie do jego całego życia). W badaniach z 2005 r. po raz pierwszy użyto test CAGE zadając te same pytania z dwóch perspektyw – odnosząc je do całego życia oraz ostatniego roku przed badaniem. Z tego względu wyniki te mogą być traktowane jako ważne źródło informacji na temat szacowanej ilości osób zagrożonych uzależnieniem od alkoholu. Spośród wszystkich konsumentów alkoholu w 2005 r. 6,7% udzieliło co najmniej dwóch pozytywnych odpowiedzi na pytania testu CAGE. Oznacza to, iż ponad 1,6 miliona to osoby mające poważne problemy z alkoholem. To prawie dwukrotnie więcej niż wynosiły szacunki sprzed 4-5 lat. Już wkrótce może to oznaczać zdecydowane wydłużenie się kolejek do placówek lecznictwa odwykowego w całym kraju.
- Ocena ważności problemów społecznych
Ciekawe są także te wyniki badań, które pokazują zmienność percepcji problemów społecznych w naszym społeczeństwie. Zarówno w badaniach z 2002 r., jak i tych przeprowadzonych w bieżącym roku za najważniejsze problemy społeczne uznano bezrobocie i spadek stopy życiowej. Jednak biorąc pod uwagę obydwa omawiane badania - na przestrzeni ostatnich 3 lat - ocena ważności wspomnianych problemów stopniowo spada (stopniowo zmniejsza się odsetek osób wskazujących je jako bardzo ważne). Na szczycie hierarchii ważności nadal utrzymuje się przemoc i agresja na ulicach oraz dwa rodzaje problemów związanych z alkoholem – picie alkoholu przez młodzież i alkoholizm. Z perspektywy całego kraju obydwa wymienione powyżej problemy sytuują się na czwartej i szóstej pozycji wśród najważniejszych problemów społecznych w Polsce. Należy także podkreślić, iż w tegorocznych badaniach odnotowano wyższy niż w 2002 r. odsetek osób wskazujących je jako bardzo ważne i ważne. Kolejne miejsca na tej liście zajmują: zły stan zdrowia społeczeństwa, narkomania, przestępczość gospodarcza i przemoc w rodzinie. Nieco inaczej wygląda to z perspektywy lokalnej, kiedy pytamy respondentów o ważność poszczególnych problemów społecznych z perspektywy miejscowości, w której żyją, mieszkają, uczą się. Tutaj również na szczycie hierarchii problemów utrzymują się problemy bezrobocia oraz spadku stopy życiowej. To oczywiste, bo praca jest podstawą, na której opiera się nasze dorosłe życie, a jej brak jest przyczyną wielu innych problemów społecznych. Należy jednak zwrócić uwagę, iż zaraz po bezrobociu i spadku stopy życiowej, jako kolejny najważniejszy problem w swoim najbliższym otoczeniu Polacy wskazują zjawisko (!) picia alkoholu przez młodzież, a w następnej kolejności alkoholizm. Z perspektywy lokalnej wyraźnie mniejsze znaczenie ma problem narkomanii, który na szczęście nie jest jeszcze tak szeroko rozpowszechniony, jak problemy alkoholowe. Dlatego w hierarchii problemów społecznych zajmuje on dość daleką dwunastą pozycję. Znacznie wyżej, bo już na ósmym miejscu, wskazywany jest problem przemocy w rodzinie.
- Zakupy alkoholu na nielegalnym rynku
Jedno z istotnych pytań, jakie postawili autorzy badań dotyczyło zakupów napojów alkoholowych poza oficjalną siecią sprzedaży detalicznej (na ulicach, bazarach, stadionach etc.). W 2002 roku 6,4% badanych przyznało, iż w ciągu ostatniego roku dokonywało zakupów alkoholu na „nielegalnym rynku”, zaś w 2005 roku 8,3% (tj. o prawie 30% więcej). Najczęściej robili to mężczyźni z wykształceniem zawodowym, niewykwalifikowani lub wykwalifikowani robotnicy, mieszkający w miastach poniżej 50 tysięcy mieszkańców, dużo pijący, posiadający stosunkowo najniższe – do 500 zł – miesięczne dochody w swoim gospodarstwie domowym. Bardzo wysoki wskaźnik w tym zakresie odnotowano również w populacji osób bezrobotnych. Co siódmy pozostający bez pracy mężczyzna (14,8%) w ciągu ostatniego roku przed badaniem kupował alkohol na bazarach, ulicach i/lub poza oficjalną siecią sprzedaży.
- Lekarze wobec pijących pacjentów
O tym, jak ważny wpływ na funkcjonowanie i styl życia pacjenta może mieć jego lekarz, nie trzeba nikogo przekonywać. Warto jednak przekonać samych lekarzy, aby pytali swoich pacjentów, jak dużo i jak często piją.
W przypadku wielu chorób może to mieć bardzo istotne znaczenie dla procesu leczenia. Niestety, polscy lekarze niemal całkowicie pomijają ten temat w kontaktach z pacjentami. Jedynie 6% badanych (niemal dokładnie tyle samo w obu przeprowadzonych badaniach w 2002 i 2005 r.), którzy podczas ostatniego roku korzystali z konsultacji lekarskich było pytanych przez lekarza o ilość spożywanego alkoholu, a 93% nie spotkało się z takim pytaniem. Środowisko lekarskie ma ogromny wpływ na postawy dotyczące picia i nadużywania alkoholu wśród pacjentów, dlatego należy uruchomić różnorodne programy, które zwiększałyby świadomość problemów i szkód, jakie ponosi pacjent nadużywający alkoholu. Warto rozpocząć takie działania już na etapie szkolenia przyszłych lekarzy, bowiem dziś w programie studiów medycznych na ten temat nie mówi się prawie nic.
- W ciągu ostatnich 2 lat znacznie zwiększyły się także rozmiary nietrzeźwości w miejscach publicznych
Wg danych Komendy Głównej Policji liczba osób doprowadzonych do izb wytrzeźwień w 2004 r. była o ponad 30% większa niż w 2003 r. (w 2004 r. do izb przyjęto o ponad 58 tys. osób więcej niż rok wcześniej). O ponad 1/4 wzrosła również liczba nietrzeźwych zatrzymanych w pomieszczeniach policyjnych. O prawie 4% wzrosła liczba ujawnionych przypadków kierowania pojazdami w stanie nietrzeźwości (w 2003 r. – 148.488 kierowców, a w 2004 r. – 154.226 osób), zaś odsetek wniosków o ukaranie za kierowanie pojazdami w stanie po użyciu alkoholu – skierowanych do sądów grodzkich – zwiększył się w tym samym okresie o ponad 10%. Wzrost udziału osób nietrzeźwych odnotowano również w niektórych kategoriach przestępstw (np. bójka lub pobicie – wzrost o 8%, kradzież cudzej rzeczy – wzrost o ponad 20%). W statystykach policyjnych odnotowano również wyraźny wzrost interwencji dotyczących przemocy w rodzinie. W 2004 r. liczba takich interwencji była o ponad 8% większa niż rok wcześniej. Odsetek zarejestrowanych przez policję nietrzeźwych sprawców przemocy domowej był w 2004 r. o 10% większy niż w roku 2003 (2003 r. – 64.064 osób, zaś w 2004 r. – 70.203 osoby).
Do pobrania (format PDF): Raport 2005
Strona 2 z 2
- start
- Poprzedni artykuł
- 1
- 2
- Następny artykuł
- koniec